Jaaynoowo gooto ina wiyee Nasim Kayid Silimaan (Alserinaajo) ina waɗi winndannde, tiitoonde mum ko « Ɓuji ɗi Manndelaa wirni : jaambareeɓe yejjitaaɓe e hare apartaayd ». O waɗi winndannde ndee ko e marse 2011. Ɗiin ɓuji, e wiyde makko ko Albeer Lutili e Olifiyee Tammboo e Walteer Sisulu.
Jaaynoowo gooto ina wiyee Nasim Kayid Silimaan (Alserinaajo) ina waɗi winndannde, tiitoonde mum ko « Ɓuji ɗi Manndelaa wirni : jaambareeɓe yejjitaaɓe e hare apartaayd ». O waɗi winndannde ndee ko e marse 2011. Ɗiin ɓuji, e wiyde makko ko Albeer Lutili e Olifiyee Tammboo e Walteer Sisulu.« 11 feebariyee 1990 : ñalngu maantinngu e daartol Afrik worgo tee ko ñalngu poolgu wonande winndere ndee no diidorinoo. Caggal duuɓi 27 nder kasoo apartaayd, dummbiranooɗo miijooji mum politik ɓurɗo lollude e winndere ndee, woppitaama hankadi. Huunde jibinnde wempeƴere mawnde weltaare e ɗamaawu. Duuɓi 21 caggal ɗuum, haa hannde innde Manndelaa ina hormaa, aduna oo fof ina yeeɓa mo sabu ɗo o rewdaa ɗoo, sabu miijooji makko, haa teeŋti noon e nder yontaaji kesi ɗii. Sabu makko wonde baaba mum ngenndi timtimol e maande winndereere hare luulndiinde rasisma, fotaani yejjitinde en darnde teeŋtunde won ɓeen woɗɓe darinoo e ndeen hare, darnde fotnde yeeɓreede e mawninireede no darnde makko ndee nii, kono ɓe mbeelu e daraja Manndelaa moolanaaɗo oo, kam e jeeyngal mawngal ngal o waɗanaa e nder winndere ndee, ɗeɓi wirnude e yejjitinde.
Manndelaa jahroowo hannde e duuɓi 92, haa hannde ina jeyaa e ɓurɓe mawnude e nder daartol winndere ndee, ɓurɗo heƴde e ɓerɗe yimɓe fof, faltaaki iwdi walla duuɓi, tee o seeraani e siftoreede e kewuuji winndere ndee. Omo haandi e ɗuum no feewi. Kono, so tawii yimɓe fof ina nganndi Manndelaa, ina famɗi gannduɗo Albeer Lutili e Olifiyee Tammboo e Walteer Sisulu e Ahmed Katarada e woɗɓe waɗnooɓe nguurndam mum en fof e hare luulndiinde laamu rasisma Afrik worgo, yarlitiiɓe ko tiiɗi ngam liɓde nguun laamu. Eɗen poti heɓtinde wonde Manndelaa wayaano no Ho Chi Minh walla Senngoor walla Hufet Boñi gardo dillere keɓtinaaɗo kam woni coso ngenndi kesiri. African National Congress (ANC) dañiino, hade Manndelaa ardiiɓe woɗɓe, maantinɓe, ɓe darnde mum walliti no feewi e poolgu hare ndee. Ɓe nganndiino Manndelaa, won heen ngoniino yahdiiɓe makko, won heen mbaajiima mo, kamɓe fof aɓe njeyaa e wallitɓe e tafɓe Manndelaa e lollinde ɗum e nder dingiral politik Afrik worgo e winndere ndee. Ina haani waɗde inɗe maɓɓe nganndee, ɓe ciftoree.
Albeer Lutuli (1897-1967) woni Afrinaajo gidiiɗo heɓde njeenaari Nobel wonande jam e hitaande 1960 sabu darnde makko e hare yamyamre apartaayd. O jibinaa ko Rodesi (Simbaabuwee hannde oo). O janngi ko to Afrik worgo. O ardinooma fedde jannginooɓe hade makko naatde ANC e hitaande 1944. Oon sahaa parti oo ina naati e luure mawɗe jowitiiɗe e miijanteendi mum e peeje potɗe reweede, tawi pooɗondire leƴƴi e diiwanuuji ina cakkii ɗum.
Lutuli rokkaa hoolaare ardaade ANC tuggi 1952 haa nde maayi. O waɗi doole makko fof e hisnude ngootaagu fedde ndee e yaajnude ngooroondi mum e nder renndo ngoo. Kono miijooji ɓurɗi seɓɓitaade e neegde njaawii feetoraade mo, haa teeŋti noon caggal cosgol e kitaale capanɗe jeegom catal fiyannde biyeteengal Umkhonyo we Sizwe (ngal Manndelaa jeyaa e sosɓe ɗum), ina sikkaa tawi wondaani e yamiroore Lutuli, walla kam tawi o yiɗaano. Lutuli ɓurnoo ardinde ko hare politik yamyamre, tee ina hulnoo hoto hare bettel bonnande hare nde ɓe ngoni e mum ndee. Kono tan warngo Shaperville e marse 1960 waawnoo yuumtude tan ko e mbayliigu ANC e kuutoragol peeje ɓurɗe ŋeerde ɗe Lutuli kam e hoore wattindii jaɓde jojjugol mum en. O sankii ko e 1967 omo yahra e duuɓi 69; o woppi ANC e juuɗe jaggal mawngal goɗngal hare apartaayd, hono Olifiyee Tammboo.
Olifiyee Tammboo (1917-1993) jeyaa ko e yonta keso oo, mo alaa njuɓɓudi politik anndi so wonaa apartaayd, ɗum noon ɓurɓe faamde hare nde wonaa yamyamre ɓolde. O jibinaa ko e diiwaan Cap fuɗnaange. O janngi ko duɗal jaaɓihaaɗtirde Manndelaa janngi ngal (ngal ɓe ndiiwaa kamɓe ɗiɗo fof sabu maɓɓe waɗde geroo !)
Caggal nde wonti jannginoowo to Jahanesburg, o tawtoyi ANC, kanko e Manndelaa e Sisulu ɓe cosi Haɓɓere Sukaaɓe ANC (ANCYL) dartoriinde peeje hare kese, ko wayi no salaare rewde jamirooje laamu walla gerew. E oon sahaa noon ANC dartorinoo tan ko peeje nanondiraaɗe, ko wayi no petisiyoŋaaji walla seppooji (batte peeje Ganndi huutortonoo, tee Ganndi waɗii ko ɓuri duuɓi 20 e Afrik worgo, tee ko ɗoon fuɗɗii waɗde politik).
Nde Manndelaa e Sisulu nanngaa cokaa, Olifiyee Tammboo neldaa caggal leydi ngam saaktande laamuuji e yimɓe winndere ndee hare apartaayd, oon sahaa mo warngo Shaperville feeñninani winndere ndee fof rasismayaagal e neegre apartaayd. O waɗii duuɓi 30 caggal leydi, to Londres, omo yaha e aduna hee ko taƴondiraani ngam lollinde hare ANC. Ɗuum na jeyaa e ko bonniti laamu Peretoriyaa, teelɗini ɗum e nder aduna hee. Ko noon kadi o darorii laŋ ngam humpitde ngonka Manndelaa, huunde ɓeydunde mbaawnooraaji e dow laamu Afrik worgo mbele ina woppita ɓe o renndi hare ɓee. Olifiyee Tammboo ardiima ANC duuɓi 24, haa hitaande 1991 nde o arti Afrik worgo o jaaɓɓaa toon jaɓɓungal mawngal. O waawii kadi hisnude juɓɓule ANC (ɗe yoga e terɗe mum cokanoo walla leeptetenoo leepte caɗtuɗe), o bonnii innde apartaayd, omo jeyaa kadi e ɓurɓe lollinde «innde Manndelaa ». Kono o rokkaaka wuurde ko juuti haa o hawra e persidaa ɓaleejo gadano ina ardoo leydi ndii, sibu o sankii ko e abriil 1993.
Walteer Sisulu (1912-2003) woni mbir mawɗo cakkitiiɗo, mawnum Manndelaa e Tammboo, hay so tawii ɓeen ɓuri mo anndeede. Ko o metis. Baaba makko ko tuubaako ñaawoowo, yumma makko ko mbinndaan ɓaleejo. Omo waawnoo winnditoraade metis ngam newnude nguurndam makko e nder apartaayd hee (sibu leƴƴi ɗii mbaɗaa ko taakawuuji) ; kono o suɓii winnditoraade ɓaleejo e haɓeede ngam ittude ɗee penaale laamu paltoor. O jeyaa ko e jagge gadane jaale ANC, kanko wonnoo ceerno Manndelaa gonnooɗo sehil makko ɓadiiɗo e nder kasoo Robben Island, caggal nde ɓe pawdaa kuugal e ñaawoore wootere (ñaawoore Rivonia ɗo hoohooɓe 10 catal konu ANC ñaawanoo, hono nayo raneeɓe, iñnjee en ɗiɗo e ɓaleeɓe nayo).
Sisulu waɗii duuɓi 26 kasoo, tee ko hitaande wootere adii jahdiiɗo mum kasoo, hono Nelson Manndelaa woppiteede. Aɓe nganndondiri haa ɗoon waawi haaɗde, haa ɓe ngonti timmotirooɓe. So tawii Manndelaa ko neɗɗo laaɓtuɗo, ittanaaɗo nemsa, Sisulu kañum ko neɗɗo keewɗo sirlu, miijiyanke. Ko nii Manndelaa siforinoo mo : « Miin e Walteer alaa fof ko min njiydaani. Ko o neɗɗo deeƴɗo hakkille, teeyɗo, tee alaa fof ɓurɗo mo anndude mi. Ko kanko woni neɗɗo mo ɓurnoo-mi hoolaade miijooji mum, tiiɗnooɗi-mi ».
Sisulu hollitiino ɓe sokdanoo to Robben Island miijo mum no yiyri Afrik worgo caggal apartaayd, o waajii Manndelaa nde haaldata e laamu apartaayd nde woni e saamde ndee. Omo horsiniraa yankinaare makko e nuunɗal makko; o yaafii kala poosto politik. O wirnii ko e 2003. Darnde makko e batte mum e ANC kam e Manndelaa e ngenndi Afrik worgo ko ndonaandi keewndi faayiida sanne (…) ”
B.A.B
