En ngardiino e daartol men Misra Ɓooyɗo haa ɗoo : « … So tawii ko e ñalɗi mbelemma, ko sanngara e teewu. Liɗɗi ɗii e teewu nguu e ndiwri ndii moomete lamɗam, yoornee, caggal ɗum sahee walla juɗee. Kala baawɗo kadi ina waawi waɗde gaaci e ngamri e ñalɗi mbelemma. Kuutorɗe gaaci maɓɓe ko bayli caggal ɗum liite. Aɓe njoginoo kadi pijirlooji keewɗi. Alɗuɓe ɓee ina njahatnoo raddo wallo befagol. » Jooni njokken
En ngardiino e daartol men Misra Ɓooyɗo haa ɗoo : « … So tawii ko e ñalɗi mbelemma, ko sanngara e teewu. Liɗɗi ɗii e teewu nguu e ndiwri ndii moomete lamɗam, yoornee, caggal ɗum sahee walla juɗee. Kala baawɗo kadi ina waawi waɗde gaaci e ngamri e ñalɗi mbelemma. Kuutorɗe gaaci maɓɓe ko bayli caggal ɗum liite. Aɓe njoginoo kadi pijirlooji keewɗi. Alɗuɓe ɓee ina njahatnoo raddo wallo befagol. » Jooni njokken
Dewe
Goongɗingol gene, (genooji) e nguurndam caggal maayde, ko huunde teeŋtunde e nder pinal Misra Ɓooyɗo, sibu aɓe miijii hay firawna ko geno rokki ɗum mbaawka jogii kaa. Ko gene ɓee ñaagotonoo ballal e ndeenka, hay so tawii noon wonaa genooji maɓɓe ɗii kala ngoni moƴƴi. Ko ɗuum nii addantunoo ɓe juulde e rokkude ɗi njeenaaje sahaa e sahaa fof ngam suraade e fitinaaji majji. Ko e nder juulirɗe (walla dewirɗe) genooji ɗii ndewetee.
Ina tawee hakkunde heen juulirde kala suudu waɗndu nanndolla geno deweteeɗo heen oo. Juulirɗe ɗee noon udditanaaka yimɓe fof so wonaa e ñalɗi juulɗeeli dewal. E ɗiin ñalɗi, nanndolla oo yaltinte boowal mbele yimɓe ina mbaawa hoofnanaade geno oo. Ko toppitiiɓe juulirɗe ɗee tan mbaawi yettaade nokku mo geno oo resanaa e nder juulirde hee, kono yimɓe fof ina mbaawi jogaade nanndollaaji e nder galleeji mum en e saddude talki moolorɗi musibbaaji. Nii woni nde Yonta Keso ari ndee, yimɓe natti rewrude e firawna en ngam rewde genooji mum en, mbaɗti hawritde e dente ngam juuldude mbele sago geno ina laatoo ko aldaa e heɓni-heɓni.
E miijo misranaaɓe, neɗɗo kala ina jogii geɗe peeñɗe e geɗe birniiɗe. Gaa gaa ɓalndu mum, ina jogii mbeelu (šwt) e neɗɗaagu walla fittaandu (baa) e semmbe guurwuuro (ka) e innde. E miijo maɓɓe, ko ɓernde ɓuri gaanndi wonde tergal miijo. So neɗɗo maayii, ɗee geɗe njaltat teewu ɓalndu nduu, mbellitoo yahrude no mbeliraa. So neɗɗo maayii tawtoytu ‘’kaa’’ mum e ‘’baa’’ mum, nde wona maayɗo malaaɗo, wuurta e mbaadi ‘’akh’’. Ɗuum noon ko caggal ñaawoore ɗo ɓernde peesondirtee e « kuɗol goonga », so joom mum ɓennii heen waawa wuurde dow leydi e mbaadi ayaawo.
Misranaaɓe Ɓooyɓe ina etoo faamrude kala ko ina njiya, miijooji mum en ɓooyɗi. E miijo maɓɓe, huunde fof ko ko yirlotoo : ñalɗi ko jirlodtooɗi e naange subaka kala, duuɓi ko jirlodtooɗi e ile gaddooje mbelemma walla mette (sooño walla amo ɓurtungo), nguurndam kadi koko yirlodtoo e maayde.
Aadaaji birwire
Misranaaɓe ɓooyɓe ina ngoginoo aadaaji wirwirnde keewɗi. E miijo maɓɓe ko ɗiin aadaaji ngaddantunoo maayɓe maɓɓe jokkude wuurde caggal maayde, ko wayi no peewnugol ɓalli maayɓe mbele mbaasa ñolde e mooƴde, ubbidgol kaakurteeje e maayɓe, kaake ɗe ɓe kuutoroytoo caggal maayde. Ko adii ɗuum teskanooma wonde ɓalli ubbaaɗi e moraaɗe joortatno, ko ɗum addantunoo ɗum en hisde. Kono misranaaɓe alɗuɓe ɓee mbaɗti ubbude maayɓe mum en e nder gaññeeje mahraaɗe kaaƴe, ɓe mbaɗti huutoraade peeje kisnugol ɓalli : ittugol kaake reedu kala, joomum hasnee, ɓalndu nduu naatnee e wutte (muul) kaaƴe walla leɗɗe…
E nder Yonta Keso, misranaaɓe mbaɗti ittude denndaangal terɗe nderndere : kaake reedu, gaanndi (ndi ittirtee ko kine), ɓalndu nduu moomee lamɗam. Caggal ɗuum ndu taggee e tagar tawi talki ina mbaɗaa nder too, fof waɗee e kasanke cinkaaɗo.
Misranaaɓe alɗuɓe ina ubbidtenoo e kaɓirɗe jooɗɗe e njooɓaari maayɗo, wondude e nanndolla « ushebti », woni jiyaaɗo potɗo gollonoyaade maayɗo oo. Koreeji maayɗo oo kadi ina njoknoya mo sahaa e sahaa fof, nduwanoo mo.
Konu
Golle konu Misra ɓooyɗo ko reende leydi ndii e njannguuji leƴƴi goɗɗi e tabitinde njiimaandi Misra e dow fuɗnaange ɓadiiɗo kam e Nubi. Kanngu reenatnoo oogirɗe Sinay kadi. Ngu reena laabi njulaagu rewrude e tataaji. Njogitaari konu nguu ko laañe e cette.
Karallaagal e ganndal siyaas
Misranaaɓ e ɓooyɓe njettinooma tolno toowɗo to bannge karallaagal e ganndal cellal e hiisa (matematik). Aɓe kuutortonoo oogaaɗe ɗaɓɓuɗe peeje ceeɓɗe, ñeeñɗuɗe, ngam waawde huutoreede e waɗteede kaɓirɗe.
Aɓe kuutortonoo ɗeen oogaaɗe, ko nanndi e weer, ngam feewnude ñaaƴe, e kaakurteeje cinkirɗe goɗɗe tawi ko goobaaɗe goobuuji caɗtuɗi feewnude, gila e oolum, boɗejum, bakajum, purum ekn… Weeruuji ɗii ko jaynotooɗi walla niɓɓi.
Cellal
To bannge cellal, nde tawnoo ɓe koɗnoo ko takko maayo Niil, ñawbuuli ɓurnooɗi heewde toon ko jontinooje e ñawu bilarsiyoos (jicce ƴiiƴam). Yanti heen, nde tawnoo golle ndema e mahngo ko golle muusɗe, battinooje e keeci e jokkorɗe, parwuɗe, aɓe keewnoo rafeede rafiiji jokkondirɗi e keeci e jokkorɗe. Ko noon kadi ceenal janowal e coneele gawri sibu ko kaaƴe gaweeje unirtenoo, rosirtunoo ñiiƴe maɓɓe, saboo ɓuut hunuko, hay so tawii noon ɓe keewaano woytaade ñiiƴe julɗe.
Ɗamaawu nguurndam ndeen ɓuraani duuɓi capanɗe tati e joy wonande worɓe e capanɗe tati wonande rewɓe, naywude weeɓaani, tee tataɓal jibinteeɓe maayrata ko cukaagu.
Safrooɓe maɓɓe ina ndarjunoo no feewi e diiwaan fuɗnaange ɓadiiɗo oo fof. Won heen ɓe inɗe mum en keddii e daartol, yeru Imhotep. Ina teskaa kadi gooto heen kala won fannu yahri : safrooɓe ñiiƴe, ƴeewooɓe ɓalndu, annduɓe ko faati e deedi ekn.
Aɓe kaɓɓatnoo ñawanɗe, tawi ɓe kuutorii ko teewu keccu, ceelti bagi daneeji, ɓe ñoota ceekanɗe, ɓe ɓiɗira ñawanɗe ɗee ceelti cuuwaaɗi njuumri ngam faddaade mborosaaji. Aɓe kuutortonoo Opiyoom ngam ustude muuseeki. Aɓe teddinnoo huutoraade laac e basalle (ɓeyda cellal, haɓa e aasma). Safrooɓe ɓee ina mbaawnoo ñootde ceekanɗe ɓalndu, e safrude kelanɗe, e taƴde terɗe ñawɗe… Kono alaa ko ɓe mbaawannoo gaañanɗe lugge, so wonaa ustande joomum muuso haa nde maayi fof. Misranaaɓe Ɓooyɓe ina mbaawnoo sehde e mahde laaɗe mawɗe.
Hiisa
Ina teskaa kamɓe Misranaaɓe ndeen aɓe njoginoo njuɓɓudi limoore, tee aɓe mbaawnoo kiisorɗe nay ɗee : ɓeydugol, ustugol, cowgol e peccugol. Aɓe kuutortonoo kelte, kiisotonoo feto korwe e tuufeeje e tibaaje kam e bertalle naykibbe dariiɗe, tatiije, beɗi, walla nii pukuuje. A ɓe paamnoo ngooroondi hiisa limooje (aljeebar) kam e hiisa ɓeto mbaadi (géométrie). E nder ɗuum aɓe paamnoo no feewi ngooroondi dallinaande Pitaagoor, ɓe kattannoo hiisaade wertallo mbeɗu…
Bookara Aamadu Bah,
Ƴoogirde : Wikipedia
