Fooyre Ɓamtaare: Ko adii nde naatanten mbunndi-mbunndi yeewtere ndee, emin njiɗi, hay so ko e jubbannde, kaalanaa banndiraaɓe holi aan.
Muttaar Sih : musiɗɗo Gelongal Fuuta, haalde hoore mum welaani, weeɓaani, kono tan haade a yaɓɓii koyɗe maa, a arii haa ɗoo, alaa e sago wooda ko ndesndu-maa-mi, hay so ko meeftannde. Miin, mbiyetee-mi ko Muktaar Sammba Baydi Sih. Innde ñaande ndee noon ko Muktaar Baylel Sih. Njibinaa-mi ko e hitaande 1952 e nder wuro Salnde Tebegut. Ko ɗoon naat-mi duɗal Farayse e hitaande njanngu 1957-1958. Ngon-mi ɗoon haa njawtu-mi e kawgel hitaande 1963 ngam naatoyde e jaŋde hakkundeere to Duɗal Saarle Deegool (Lycée Charles de Gaulle) to wuro Ndar, laamorgo A.O.F e oon sahaa. Ko minen ngoni haralde adannde hurmbitnde ngaal duɗal. Ngon-mi e ngaal duɗal haa e dillere duɗe njanngu waɗnoonde e hitaande 1968 to Senegaal, ngoppu-mi jaŋde caggal caɗeele mawɗe ɗe ndañnoo-mi e ndeen dillere (ɗe mi yiɗaa raaɗtaade ɗoo). Ndeen mi woppii jaŋde, mbaɗtu-mi jannginde. Ngadii-mi jannginde ko e duɗal Podoor 1 e hitaande 1969. Mi jannginii e nokkuuji keewɗi e nder leydi Senegaal. Keɓ-mi fooftere (retraite) ko e hitaande 2013, caggal duuɓi 43, hakkunde jannginde e nehde. Ko e ndeen hitaande kadi cos-mi duɗal fahɗuɓe-muumɓe e Pete (ɗo njooɗii-mi hannde ɗoo).
F.Ɓ : Hol no miijo jannginde fahɗuɓe-muumɓe ardi e maa, seydi Sih?
Muttaar Sih : miijo jannginde fahɗuɓe-muumɓe aranii kam ko ena fota wonde hannde duuɓi 28. Oon sahaa, njannginatnoo-mi ko e Meri, wuro Saybooɓe. Alla waɗi tawi musiɗɗo am, ɓiyi neene am Alhajji Tijjaani ena arnoo ɗoon e wuro hee, emin ngondi haa sukaaɓe muumɓe ngari e am yo mi janngin ɗum en. Njaɓ-mi, Alhajji Tijjaani Aan semmbini mi heen. Nde woni dumunna, caggal nde ndeeƴtoy-mi, miijtii-mi, tawtu-mi ko nelal Geno feewde e am, ɓeydii joganaade ɗum fiɓnde. Ngadii-mi jannginde ko biyeteeɗo Muusaa Jah lollirɗo Kammbulaa. Oon hannde ɓiɓɓe mum mbaɗtii nafde. Gila ndeen mboɗo waɗda heen kono mi alanaano ɗum humpito laaɓtungo sabu mi heblanooka heen. Mboɗo e kaan ngonka, mboɗo memmboo haa Alla waɗi debbo hollanndenaajo (Hollandaise) ena wiyee Wuuri, ena resaa Dabbe, nani dille am e ɗeen baɗte, ari tawi mi Pete. E nder yeewtere amen, o naamndii mi so tawii mboɗo yiɗi hebleede e fannu janngingol fahɗuɓe-muumɓe, mbiy-moo-mi mboɗo yiɗi. O waɗi feere njah-mi Nuwaasot laamorgo leydi Muritani, mbaɗ-mi toon lebbi joy. Nde ngasnu-mi heblo, ngartu-mi, nguddit-mi ngalɗoo duɗal, ngal innir-mi Hedis e lewru sulyee 2013.
F.Ɓ : Hade men ruttanaade helmere Hedis ndee, mbele alaa sababuuji goɗɗi cemmbinɗi pellital maa ngal ko jiidaa tan e yurmaade sukaaɓe muumɓe arnooɓe e maa ɓee?
Muttaar Sih : Hay so a jaggaani ɓernde am ndee ñohre, woɗɗaani ɗoon. Addani jaɓande sukaaɓe arnooɓe e am ɓee ko ngam yoɓde diminnaaji ɗiɗi walla ñamaale ɗiɗi. Go’o, nde njanngatnoo-mi ndee, mi dañiino caɗeele haa ɓurti. Ko sehil baaba am ena wiyee Saalif Ganndeega soodanatnoo mi defte e kuɗi ko njanngir-mi. Etee oon ko jelotooɗo, ko maa yeloo, sakkee, fecca ko dañata koo, soodana mi heen ko njanngir-mi. Ɗiɗi, ceerno am mo tuugnii-mi e mum oo, gittuɗo e am ellaaji keewɗi, ñobbuɗo ɓernde am haa ɗaati, wuurti mi e yurmaade, ngenndiyankaagal e jokkere enɗam hono Mammadu Sammba Joop lollirɗo Murtuɗo ko paho wonnoo, kono jannginii nanooɓe heewɓe e nder winndere ndee.
F.Ɓ : So en nduttiima e helmere Hedis ndee, hol ko nde firata e hol ko addan maa innirde nde duɗal ngal ?
Muttaar Sih : Hedis ko weendu e beeli Pete. Ndu woniri ko sara ɗo luumo ngoo woni hannde ɗoo. Petenaaɓe waɗtuɓe hakkille ɓee fof ena nganndi ndu, tee nanii kadi nafoore mayru ena haalee. E jamanuuji ɓennuɗi, kala dafanooɗo haa faayni, so ɓuuftiima e mayru ena heewi dañde jam. Ko oon faabu Alla walla oon sirlu addani mi rokkude duɗal ngal innde weendu nduu, sabu ngal daranii ko fooɗtude e artirde joñaaɓe e yeebaaɓe.
F.Ɓ : Mbele a fuɗɗiima yiyde e duɗal ngal njoorto ngo njogino-ɗaa haa innir-ɗaa ngal Weendu Hedi ?
Muttaar Sih : Seydi Njaay, njoorto joganooɗo oo fuɗɗaama yiyeede. Aan, ko e waawɓe seedtaade nafoore ndee njeyete-ɗaa hankadi sabu ko almuɓɓe ɓee mbaɗi e kikiiɗe oo fof ko e yeeso maa. Ko a seede wonde ɓe mbinndii, ɓe tarii, ɓe mbaɗii hiisa tawi ko e kiisorɗe gonduɗe e yowre, hay yimde, ɓe njimii. Hannde oo, hay so ko e safrirde ɓe ngari, ɓe teppotaako sabu eɓe mbaawi winndude kala ko ɓe muuyaa. Waasde ɓe yowitaade e joñeede, waasde ɓe huutoreede e golle kiisɗe walla kaaɓniiɗe njeyanoo ko e paandaale men dowrowe. E nder ɗiiɗoo duuɓi tati, ɗi puɗɗodii-mi e maɓɓe, mi yiyii heen yitere moƴƴere no moƴƴi.
F.Ɓ : Mbele njuɓɓudi laamu ngonngu ɗoo nguu ena jogii ɗo heedtan maa to bannge ballal gila e ngalu, kaɓirɗe haa e peeje walla alaa?
Muttaar Sih : Seydi Njaay, hay so laamu nguu ena jogori wallitde mi, ngu suwaa tawo. Ngu tellaaki tawo e ko golletee koo, miin fof e fooɗtirde hakkille maggu fannuuji keewɗi.
F.Ɓ: Banndiraaɓe heddiiɓe, ɓe ngonaa jagge laamu, tawi ko humpitiiɓe ko wuuraa e no wuurdaa, hol darnde mum en walla hol ballal mum en e ko mbaɗataa koo?
Muttaar Sih : Won balle ɗe puɗɗii-mi heɓde kono wonaa e ngooɗoo wuro Pete, wonaa kadi e saraaji maggo. Ɗoo, mi suwaa tawo meeɗde heɓde ballal ko ngal waawi wonde ummoraade e galo, wuro walla e njuɓɓudi ko ndi waawi wonde. Ballal gadanal ngal keɓ-mi ko ummoraade e ɓiyi Njuga Kebe tawi ena rewnoo ɗoo ena yaha, yiyi sukaaɓe ɓee, yurmaa ɓe, jokkondiri e am, nde yahi neldi mi ko cood-mi simoŋ, puɗɗii-mi mahande ɓe jannginirɗi ɗiɗi ɗo Pete ɗoo. Ɗiiɗoo duuɓi tati kadi ko kañum waɗata kaɓirɗe ɗe almuɓɓe ɓee njanngirta. E teskaade noon wonde emin njogii duɗe ɗiɗi, to Galoya e to Pete. Ngal Galoya ngal waɗi ko sukaaɓe 8, jannginta ngal ko suka debbo. Ngal Pete ngal ko miin jannginta ɗum. Winndaa e maggal ko almuɓɓe 63 kono njanngata heen ko 43 sabu ŋakkere jannginirɗi mahaaɗi.
Ballal ɗimmal ko ummoraade e biyeteeɗo Saada Njaay, meer Mbummba. Oon ne waɗii heen junngo mum, wallitii hay kaɓirɗe janngirɗe. So ɗuum alaa ko bayɗo no Umaar Aamadu Jah, gonɗo sabaabu garal men hannde e wuro Mbotto, mo nganndu-ɗaa, ena heewi wallitde en kaɓirɗe janngirɗe.
F.Ɓ : So tawii laamu addaani ballal mum e ko mbaɗataa koo, joom kattanɗe en nootaaki tawo e ko njahataa koo, ɗum firti ko aɗa wondi e caɗeele ɓurtuɗe hay so a haalaani ?
Muttaar Sih : Gelongal Fuuta, mboɗo wondi e caɗeele, ɗum ne ko ɓurɗe saɗtude e caɗeele. Caɗeele am ɓurɗe doolnude, ɓurɗe teeŋtude, udduɗe hannde hoore am haa kaɗti mi ɗaanaade, ko tati:
1- Mi mahii jannginirɗi ɗiɗi, wooturu heen fof ko 8m/6m. Ɗi ngoortaama kono mi dañaani tawo ko kunndir-mi ɗi, mi dañaani baafe e kenorɗe, ɗi ndaakaaka tawo.
2- Sukaaɓe ɓee puɗɗiima heewde, ko miin jogii nguura maɓɓe etee mi alaa ñaam-waalordu (internat).
3- Mi alaa nokku jaajɗo mahaaɗo ɗo sukaaɓe rewɓe ɓee e worɓe ɓee mbaawata wonde kadi lakkitoo tawa ɓe njillondirtaa. Ɗeen caɗeele nawtii almuɓɓe heewɓe, nootinooɓe e duɗal ngal, nde tawnoo alaa jaɓoowo jippinde paho-muumo e galle mum.
F.Ɓ : Mbele almuɓɓe janngooɓe ɓee, won ngalu mbaɗata so eɓe mbinndoo e duɗal hee walla e maayirɗe lewru ngam wallitde ma e fereeji ɗi mbaɗataa ɗii ?
Muttaar Sih : Caggal ñamaale ɗe njoofii-mi to dow too, nde cosat-mi Duɗal Hedis ngal ndee, faandaare am ko wootere wonnoo so gollirde sabu Alla ngam naftirde sabu Alla. Kala garɗo janngude, so ena jogii ɗoon tolno, winndete ko aldaa e njoɓdi walla e seremelleeji goɗɗi.
F.Ɓ : Caggal almuɓɓe 13 ɓee, won seto ngo ngardu-ɗaa, hol darnde maggo, kanngo ne, e nguurndam duɗal ngal walla e golle maa keeriiɗe?
Muttaar Sih : Ɓeeɗoo njeeɗiɗi ɓe ngardu-mi, gooto e maɓɓe fof won to ummorii e nokkuuji gollorɗi kono kadi ena jogii ko wallitta mi to bannge hakilantaagal e to bannge softeende. Woɗɓe kadi ena keddii caggal, ndañaani arde e ngol laawol. Seydi Njaay, hay gooto yiɗaa teelde e nder nguurndam mum walla e nder golle mum, miin, ko kamɓe teelti mi, kaɗi mi yeeweede. Ngardu-mi ɗoo ko e Sheriif Bookum, Abuu Umaar Jallo, nulaaɗo Horirde Nehdi e Heblo, Abuu Demmba Aan, mawɗo duɗal jaŋde ɗoon e Pete, Demmba Aan, jonaaɗo Meer Pete, Baabalih Aan, jiiloowo Dillannde NANN-KA e diiwaan Pete, Muusaa Wele, jirwinoowo jeewte to Pete-FM, Faati Miñel Manngaan, kuufoowo duɗal fahɗuɓe-muumɓe Hedis.
F.Ɓ : En teskiima wonde almuɓɓe ɓee kuutortoo ko Farayse so ɓe mbinnda, mbele ɓe mbaawaa huutoraade binndol Pulaar walla ɗuum ena naamndii siloyannde woɗnde?
Muttaar Sih : Min ngoni ko e miijtanaade ɗum. Won ɓe ngollottoo-mi, ngoni ko to wuro Nuwaasot, min kaaldiino haala mbayka noon. Ena waawi tan ɗoo e yeeso seeɗa, ɗum sakkanee peeje.
Kono tan seydi Njaay, minen wiyeteeɓe ko fahɗuɓe-muumɓe ɓee, min ngalaa ɗemɗe lafjeteeɗe. Njiɗ-mi wiyde ko hay so jinnaaɓe amen kaalata ko Pulaar, Sooninke, Safroore, Wolof walla Shinuwaare, minen kam min kaalaani heen hay gootal, min kaaldata ko peɗeeli. Ɗemngal amen ko ɗemngal ngootaagu, ngal alaa heedi-heeda, ko ɗemngal hakkunde leyɗeele, ngal anndaa kinɗe ɗemɗe walla siilaaji guri ɓalli. Ɗum yiɗi wiyde haa hannde ko fahɗuɓe-muumɓe winndere fof, so njooɗodiima ena nanondira, ena paamondira tawa coklaani firo haade kay ko ɓe jannguɓe, heblaaɓe e ɗemngal peɗeeli.
F.Ɓ : Hol konngol maa battindingol walla hol eeraango ko kuccitintaa e renndo ngoo?
Muttaar Sih : Ko adii fof, mboɗo yetta Alla, mboɗo duwanoo ndeeɗoo jaaynde Fooyre Ɓamtaare nde Alla juutnata balɗe mayre, juutna juutnuɓe balɗe mayre, nde Alla hisnata nde, hisna hisnuɓe nde haa nde waawi ummaade gila Nuwaasot, nde tawa min e Mbotto.
So ɗum yawtii, eeraango am feewde e leñol ngol, feewde e aduna oo ko walleede no caɗeele ɗe njoofii-mi dow ɗee no cafriraa sabu wulaango jamma so ɗaldaama e gooto ena waawi jibinde baasal. On njaaraama!
Gelongal Fuuta lollirɗo, Njaay Saydu Aamadu
