Laamlaamu Kong, nganndiraangu kadi laamlaamu Watara walla Wattara, ko dowla Afrik hirnaange, dowla juulɗo, goodnooɗo ko idii naatgol koloñaal. O wonnoo ko fuɗnaange rewo Koddiwaar e huunde e Burkinaa e worgo leydi Mali hannde ndii.
Sompi laamaandi ndii ko leñol Tarawere en, anndiraaɓe kadi jamuu en (jeyaaɓe e julaa en), laamaandi nawdundi aadaaji Julaa en e Senufoo en ngam yaajtinde njiimaandi mum en e diiwanuuji catinooɗi ɗum en. Nde tawnoo aɓe njiya binndi sibu aada maɓɓe tuugaade e diine Lislaam, sabu maɓɓe kadi humpitaade njulaagu, ɓe mbaɗti wuro Kong ngoo jehre mawnde hakkunde leyɗe ngam ngostiigu njeeyguuji hakkunde rewo (lamɗam e bagi) e worgo (goro, kaŋŋe e jiyaaɓe).
Dumunna Watara en
Neema mo Kong nguurnoo e mum oo, addanii ɗum en kiram. E hitaande 1710 koninke julaajo ganndiraaɗo Seeku Umar Watara walla “Jammu Watara” (1665-1745) yani e diiwaan hee heɓti wuro ngoo. O fiili hoore makko “fama” (laamɗo), o waɗti Kong nehaande dowla maantinɗo e diiwaan hee. O waɗti ɗemngal Jula ɗemngal laamaandi ndii, e Lislaam dewal Dowla. O huutoriima jiyaaɓe ngam gollaade e cañirɗe e ndema maaro e gawri (samme e ndiyamiri) e bukki. O huutoriima peeje ɗe laamlaamu Mali huutortonoo duuɓi teemedee tati ko adii ɗuum, ngam ɓeydude kisal laabi njulaagu rewrude e koninkooɓe waɗɗiiɓe pucci. E hitaande 1714; laamlaamu nguu yaajtiri rewo e dow ballal Maghan (dono laamu) biyeteeɗo Famara Watara (Faa Maghan Watara) miñum Seeku Watara. O heɓti wuro Boobo Julaaso ngoo e ko ɓuri heewde e Burkinaa hannde oo. Famara waɗti Boobo Julaaso laamorgo Giwirko, diiwaan jogorɗo wontude laamu mum caggal ɗuum.
Kaaɗtudi. E kitaale 1730 Laamlaamu Kong wonti dowla ɓurɗo mawnude e nder nokku Afrik hirnaange keedɗo worgo maayo Niiseer ngoo. Leƴƴi keewɗi, ceertuɗi, juulɓe e ɓe ngonaa e juulɓe ina njeyanoo e laamaandi ndii. Seeku Watara sankii ko e hitaande 1745. Lomtii mo ko faamaaji baawɗi, tawi gadano oo wiyetee ko Kummbi Watara. E laamu makko, Kong luttii wonde nokku njulaagu, wonti kadi nokku jaŋde diine Lislaam. Annduɓe Lislaam mawɓe ummoriiɓe e jookli Saahal ɗii fof, ina ngaratnoo e Jumaa Kong hee, mahaaɗo ko ina wona duuɓi 100 ko idii laamu Watara en. Lomtii Kummbi ko fama biyeteeɗo Mori Magari.
Kong ina wostondirtunoo e dowlaaji goɗɗi to Koddiwaar, haa arti e Abron, woni laamu Giyaaman. Kong ina neldatnoo ɓe julaaɓe e tiimooɓe soklanooɓe no feewi e galle laamu Abron oo.
Nde Fama Magari sankii e hitaande 1800, leƴƴi e yimɓe diineeji goɗɗi ɗii mbaɗti dartaade famaaji dewɗi e makko ɗii. E hitaande 1897 Saamori Tuure naati e wuro Kong, heli ɗum, sabu ardiiɓe wuro ngoo salaade reftaade ɗum e salaade wallude ɗum dartaade Farayse. Nde Saamori foolaa, Kong heɓti ndimaagu mum e mudda daɓɓo. Ñalnde 10 saawiyee 1889, laamɗo biyeteeɗo Karamoko Ule Watara siifondiri e jillotooɗo biyeteeɗo Louis Gustave Binger nanondiral ndeenka. E hitaande 1898, laamlaamu nguu wonti e njiimaandi Farayse.
Laamlaamu Kong feccaa hakkunde koloniiji ɗiɗi – Koddiwaar e Hotwoltaa (Burkinaa hannde oo). Wuro Kong ngoo wonti gurel tokosel caggal nde guwarnama Farayse rewnoyi laawol laana njoorndi 70 km hirnaange wuro ngoo.
Bookara Aamadu Bah.
Ƴoogirde : Wikipedia
