KAALDEN GOONGA : « haa yeeso ko laawol, ko ñoli fof maa luuɓ !»

Pulaar dee ene wiya « so demoowo wiyii ma gila nde jabbata ndee ene anndunoo fuɗataa, haalaani goonga ». Ngoo miijo ƴoogaango e conce men, waɗii naamnal ɓulde e hakkillaaji men. Mbele eɗen ngoongɗini ko njahaten, ko kaalaten e ko mbaɗaten koo ? Ko naamnal ngal kala mo ene waɗa walla waɗanee, foti naamnaade ko adii nde ene naata walla ene naatanee, e ko waawi wonde fof. Addani ngal noon ko yiyde ngonka ngonaaka hannde kaa. Lanndaaji luulndo mbiyata ko « demokaraasii alaa e leydi hee, haa ko ɗuum waɗi laamu nguu huutoraade leñam-léñamaagu e maccungaagu ngam waɗde ko weli ɗum, hay sinno ɓe ngu laamii ɓee ene maaya mette, haaju maggu alaa heen ».  Ngannduno-ɗen ko so neɗɗo nefii huunde woɗɗitoo ɗum, woɗɗitoo kala ɓadiiɗo ɗum. Kono tan ko joli hannde e leydi hee koo ene jari hiñde haa laaɓa, sabu ellee won e ardiiɓe lanndaaji luulndo, wonaa ko kaalata koo miijototoo, walla tawa won goɗɗum ko woni anniyaaji mumen ene cuuɗi. So ɗuum laatiima noon, firti tan ndeke ko gite wayɓe no am wonde feppi fof, ko gullaaɗe leydi. So tawii wonaa ɗuum kay, so neɗɗo wiyii « lamu nguu ko leñam-leñameewu, tuugniingu e mawninde maccungaagu ngam ɓittude ɓesngu leydi », holi ko waɗi joom ene fooɗanoo toɗɗeede dipitee, kooseyee walla meer e nder ndii tippudi lelnaandi, ndi mo woni fof darii ene ñiŋa, tee lelnaani laabi no liɓiri ɗum ?

Ko adii nde eɗen njokka, ndarto-ɗen seeɗa e holi ko woni tippudi laamu e holi fannuuji mum. Sikke alaa tippule ene keewi sifaaji : ene waɗi ko wayi no tippudi renndo, tippudi jaŋde e nehdi, tippudi dawrugol, ekn… E famaamuya ndaɓɓa tan, mbiyen tippudi ko cañu renndo ñasiraangu kuule e nanondire ngam yettaade fayndaare mum. Kono kadi, ko njuɓɓudi ndi alaa baawɗo firtude no sañiraa nii, so wonaa nanondirɓe yo sañire noon ɓee. Ngam ɓura faamnaade kadi, njerondiren ɗum e lekki. So aɗa woɗɗi, aɗa sooynoo cate e beremlefi. So a ɓadiima njiyaa fooɓre jogiinde ɗeen cate e ɗiin beremlefi. Kono ko jogii fooɓre ndee koo yiyetaake. ko ɗuum woni ɗaɗi ɗii.

Mbiyen tan cate ɗee ko ko nanaten ñalnde kala ene haalee, ko nijyaten ene waɗee. Won heen ko weli nande e yiyde, won heen kadi ko metti nande e yiyde kono wonaa mo woni fof anndi ɗo iwrata.

Fooɓre ndee ko njuɓɓudi renndo caabiindi ɗiin konngi nanateeɗi e ɗeen baɗe jiyateeɗe. Nde tawnoo ko njuɓɓudi renndo ndii yamirta walla haɗa ko foti waɗeede walla ko foti haaleede. Ko ndiin njuɓɓudi wiyata “ko kaari e kaari tan poti ardaade en, heddiiɓe ndewa e mum”.

So en njiɗii ittude ɗuum noon waɗde, alaa e sago coppen fooɓre ndee, cate ɗee caama. Waɗde alaa e sago pirten njuɓɓudi renndo ngoo.

Kono mbele ɗuum tan yonii ?

Sikka alaa kay, so en coppii fooɓre en ngaastaaki ɗaɗi, ko nde wiltoore. Waɗde ɗaɗi ɗii, ko peeje pewjeteeɗe e suuɗnde ene mooftaa e ɓerɗe, ene reenaa e hakkillaaji. So ɗaɗi ɗuggitaaka, lekki maayataa. Waɗde so peeje ɓulnaaɗe ene mooftaa e ɓerɗe ɗee mbaylaaka, tippudi waylotaako. Ndeke en paamii, wiyde woto ɗum waɗe walla woto ɗuma hale tan yonaani. Waylude neɗɗo gardiiɗo tan yonaani, alaa e sago njuɓɓudi mbaawnundi mo ardaade ndii fof fusee, peeje mooftaaɗe ɗee pirtee, ɗiin ngoni ɗaɗi lekki kii ɗuggitaama. E ko cikku-ɗen, ko hono nii tan tippudi waawirta waylireede. Ndii ndi kaalaten noon, ko tippudi laamu, mbaawndi jogaade mbaydii tati:

• Ngadanndi ndii ko mbaydi potal (demokaraasii) wuurɓe e nder laamanteeri ndii fof, tawa gooto fof ene heɓa geɗal mum, ene yiytii hoyre mum e ko yahetee koo;
• Ɗiɗaɓiri ndii ko mbaydi heedi-heeda, ɗo woodata neemnaaɓe tan heddiiɓe ene tamminee ɗe looraani ;
• Tatɓiri ndii ko mbaydi laamu gundo. Ardetaake, sawndetaake, heedetaake caggal, alaa ko haali miijeede lomtineede.

Sikke alaa kay, ko wonataa alaa, kono kadi wonaa huunde fof weeɓi. Saka noon wiyde ene ɗoofa lekki ki ɗaɗi mum ñiɓii e leydi, carii haa njulfitoyi e galleeji ɓeen wullooɓe tampii tawi to les too, ene njokki yarnude ɗi. Ko ɗuum waɗi mberli-ɗen kadi naamnal goɗngal: « mbele en ngalaa luulndiiɓe dow, fewjidteeɓe les »? Jaabawol ngal naamnal weeɓaani dañde jooni jooni, nde tawnoo eɗen nganndi, so wiyaama holi barɗo njawdi laamɗo nehnoo, alaa biyoowo ko kañum, sabu hulde woto teemedere neɗɗo tuutde e hoyre mum, eɗen nganndi ko rewata heen.  Mbiyen tan « kono haa yeeso ko laawol », « ko ñoli fof maa luuɓ !»

Malal Sammba Gise