Aset 23 mars 2019, to wuro Ogosagu to Mali, warkoyeeɓe ɗaccaani rewɓe e sukaaɓe saka sagataaɓe. 160 maayɗo ko famɗi fof, ko jiidaa e gaañiiɓe, cuuɗi, jawdi, nayeeɓe, sukaaɓe… alaa daɗɗo.
… Mawɗo wuro ngoo e ɓesngu mum muum, almaami wuro ngoo e galle mum muum, mbaraama. Ɓe nduppii jawdi ndariindi, mbuurniima sakeeji, mbaagiima debodeedi en, pellii sagataaɓe, sukaaɓe, nayeeɓe, hay gooto ɓe purgaani. 160 maayɗo, tawi alaa ko mbardaa so wonaa wonde Fulɓe, hono ɗuum ko waɗnoo e tuddule konu Muritani e daande maayo Senegaal e kitaale 1990-1991.
Ñalnde aset 23 marse 2019 ko 160 mbaraa, IBK yahi toon, ñalnde 1 saawiyee 2019 ko 37 pullo mbaranoo to Kulugon kadi. Ko jiidaa e wareteeɓe ɓe tinaaka. Nder yontere adannde lewru 2019 ndee, fotde 40 pullo kadi mbaraama to Burkinaa, sabu ko fulɓe. Fedde ngenndiije dentuɗe (ONU) limii 500 maayɗo siwil nder nehaande Mali e hitaande 2018 ndee, tawi yoga heen ko fulɓe.
Caggal warngo Ogosagu, IBK wiyi fusii milis Dogon, yowii huunde e ardiiɓe konu Mali ; kono fedde politik wiyeteende Parena wiyi ina yawi ɗuum, ina fadi nde hoohooɓe politik ɓe ɗum toɗɗii ɓee nde ittetee e golle mum en. Heewɓe kadi mbiyi ina kaawaa darnde Minusma (konu Fedde Ngenndiije Dentuɗe) mbaɗiraangu reende siwil en, ina kaawaa deƴƴere Amnesty international, muumɗunde haa e oo sahaa.
Ɗii warngooji njoopii tan ko fulɓe wonɓe e nehaande Mali (Maasina) e rewo Burkina Faso. Hujja ɓurɗo waawde rokkeede ko wiyeede wonde aɓe njeyaa walla aɓe mballita jihaadiyankooɓe wonɓe e leydi hee. Sikke alaa, urmbiti bonannde ndee ko goomuuji jihaadiyankooji ɗii. Kono, hannde, foti ɓurde woytoreede ko laamu Mali, sabu mum woppude, walla nii yuɓɓinde Goomuuji leƴƴi, haa arti e wiyeteeɓe « waañooɓe Dogon en ». Hannde boom, ina laaɓti wonde ko waɗi Ogosagu koo, ko yiɗde mumtude leñol e diiwaan Maasina hee, so wonaano ɗuum hol ko wari sukaaɓe, e nayeeɓe, hol ko seeki deedi debodeedi en, hol ko duppi koɗorɗe e sakeeji ?
Oo « warhoore mumti leñol » kadi, ko yiɗde heɓtude nokkuuji mum en e jawdi mum en, sibu won seedtiiɓe wonde, kala wuro ɗo fulɓe mumtaa walla ndiiwaa ko Dogon en, ngarata koɗta ɗoon. Heewɓe kadi, annduɓe Mali e wiɗtooɓe, ina njenanaa « caɗeele ngalaa hakkunde fulɓe e Dogon en » haa ɓuri caɗeele koɗdigal « gaadoranooɗe hakkunde hoɗduɓe, walla hakkunde remooɓe e aynaaɓe », sibu ɓe ɓooyii wuurdude ɗoon e jam. Hannde kadi, to Mali, ina laaɓi wonde won saaysayeeɓe, jeyaaɓe e leƴƴi ɗii kala, njiɗi huutoraade jiiɓru wonndu Mali nduu ngam siynude paandaale mum en to bannge politik e ngalu, yeru heɓtude leyɗe janane e riiwde woɗɓe.
Ko goonga ɓuri yooɓtoreede e ɗii warngooji to Mali, ko goomuuji « waañooɓe Dogon en », e to Burkinaa ko goomuuji « moosinkooɓe », kono, ko ɓuri laaɓtude koo, konuuji leyɗe ɗiɗi ɗee ina njooɓtoraa heen no feewi, sabu majji huutoraade hujja « kaɓgol e ownooɓe » ngam warde walla leeptude Fulɓe. Konu Mali ɓooyii yooɓtoreede ɗuum, hannde kadi hay konu Burkinaa ina yooɓtoree ɗuum. Pelle daraniiɗe jojjanɗe aadee, ko wayi no Human Rights Watch teeŋtinii ɗum e ciimtol « ɗo konu Burkinaa wari ko fotde 100 pullo siwil en, takkaaɓe jippinde islaamiste en ». Won hoohooɓe mawɓe, ko nanndi e porfesoor Abdullaay Baccili, njeertini ɗum ko ɓuri hitaande jooni : « warhoore leñol Fulɓe ina heti e yupporde maayo Niiseer… Ko ɗuum addani mi wiyde sehilaaɓe men Mali ndeento-ɗee, won konnguɗi urmetee, ko nanndi e ‘Fulɓe meerdinii min’ ». Ɗii konnguɗi ɗi Abdullaay Baccili nani, wonaa e hunuko famɗa tekke en, ko e kunuɗe « hoohooɓe », waawɓe umminde huunde laatoo, ɗum noon ko e kunuɗe ardiiɓe. Ine wiyee kadi won gooto e hooreeɓe leyɗe G5 Sahel joopii Fulɓe e caɗeele kisal Sahel ɗee, tee oon haali ɗum ko e batu ɗo laamɗo Farayse tawaa. Oɗon nganndi kaan haala yani ko e noppi beertiiɗi, sibu ofiseeji koloñaal Farayse (Federbe e woɗɓe) ina keewnoo siforaade Fulɓe no yimɓe tinɓe koye mum en, fidduɓe, ɓe njaɓataa njiimaandi… Yo Alla faw hakke Fulɓe e Farayse, sibu kañum sari ɓe, saaki ɓe e leyɗe keewɗe, haɗi ɓe ngenndi mahiindi… Oon hooreejo leydi noon, ina jeyaa e fuɗɗuɓe G5 Sahel, waɗi feere fof mbele Senegaal ina waasa jeyeede heen ; mate ɗuum faaynaani ? Oon hooreejo leydi kadi, ko sehil IBK (laamɗo Mali oo) no feewi.
Ɗum fof e waade noon, haɗaani Aadama Bah Konaare, hooreejo teddungal Tabital Pulaagu winndere, jom suudu Alfaa Umar Konaare meeɗnooɗo wonde hooreejo leydi Mali, wiyde : « Denndaangal Fulɓe, denndaangal terɗe Tabital Pulaagu yo moɗtu mette mum en kaanɗe ɗee, paamniiɗe ɗee, kono konngol men fotaani wonde noddude Fulɓe yo ƴettu peteeji tiindina e Dogon en. Miɗo ɗaɓɓi ko ɓuri ɗuum : nduwano-ɗen maayɓe e gaañiiɓe denndaangal leƴƴi ɗii, leƴƴi koɗduɗi, jiiduɗi, cehilaaji walla jokkondiraaɗi. Ko ndeen kaandaten e Pulaaku. So en ngoppii guut ina bewa e ɓerɗe men, ina saroo saraaji men, oon sahaa en mballittaa fooftere pittaali mbaas-ɗen ɗii ; so en naatii e yiriinde waɗ-waɗtoo ngam yoftanaade maayɓe men, oon sahaa maa Laamu ɓooro waɗɗiinde mum reende ɓiɓɓe leydi ndii, hay so tawii noon leefre e faateende laamu nguu ina muusi ɓerɗe men ».
« Sababuuji duumiiɗi fitinaaji nder nehaande Mali ina nganndaa : ko kareeli ngam pooɗondiral nguura ka heewaani ; waasde laamu woodde e nokku hee walla ronkude ɗum reende koɗdigal moƴƴal hakkunde leƴƴi ɗii ; keewgol goomuuji jogitiiɗi (kaɓirɗe jayngol) ; jaasre goomuuji jihaadiyankooji ɗii ; ballitgol jooɗaniiɓe laamu nguu e nokkuuji ɗii, walla e tolno leydi ndii, milisaaji e goomuuji biyeteeɗi ina ndeena yimɓe mum en ɗii… ». Yimɓe ina ɗeɓi hawrude wonde sabaabu cakkitiiɗo oo ɓuri teeŋtude e sababuuji ɗii fof, so konu Mali e laamu Mali e hoore mum.
Ko ɗuum waɗi, e miijo won ɓeen, caɗeele ɗee mbaawaa ñawndeede e mudda daɓɓo, sibu wonaa jooni konuuji Mali e Burkinaa ngontata konuuji keblaaɗi no moƴƴi, kattanɗi, baɗooji golle moƴƴe, jogiiɗi hakilantaagal toowngal, deenooji siwil en ko aldaa e paltoor leñol. Ko noon kadi kaɗgol njulaagu kaɓirɗe e nokkuuji ɗii mettiri haɗde e oo sahaa. Wonaa jooni kadi konuuji Mali e Burkinaa poolata goomuuji jihaadiyankooji e ballal soldeteeɓe Farayse e Barkaan.
Ko foti waɗeede jooni jooni, ko semmbinde darnde politik, ko daraade e humpitde e hirjinde e nehde ɓesnguuji ɗii e ɓiyleydiyaagal, woni faamninde ɗum en hare hakkunde leƴƴi ko musiiba wonande ɗi kañji fof, ko dowlinde miijooji koɗdigal moƴƴal e ballondiral e jiɗondiral hakkunde yimɓe. Haala ardiiɓe to bannge politik ina foti laaɓtude e hiisde e hollitde wonde « warkoyeeɓe ko riddeteeɓe, kala ɗo mbaawi naatde ko ɓe furtinteeɓe, ɓe ñaawee, ɓe pawee kuuge tolnondirɗe e bonanndeeji ɓe mbaɗi ɗii, ko ɓe mbaawi wonde fof noon », tee « kala yiɗde jiiɓondirde leñol e goomuuji warkoyeeɓe, ko huunde harminaande nde muñantaake ko foti no ceeɓdi giyal ». Goomuuji wiɗto ina poti soseede ngam wiɗtude haa njiyta kala baɗɗo bone, ɓeen njaggee, ñaawee, tawa ina laaɓti. Darnde laamuuji ɗii ina foti laaɓde toy, ɗi kunoo hisnude denndaangal yimɓe majji.
Gaa gaa golle politik ɗee, renndooji ɗii kala, gila to Mali, Burkinaa, haa e denndaangal renndooji Afrik hirnaange e kuuɓal mum en, ina poti daraade darnde nehde e findinde yimɓe ɓee, ndaroo e ittude e haɓde e sikkeeji tuugiiɗi e leñol, haɓde e leñamleñamaagu ɓurniingu e paaɗngu kala. Yimɓe fof ina poti daraade ngam haɓde e penaale ɗe laamuuji mbaɗata won ɗiin leƴƴi, mbele ɗi potnda yimɓe majji fof.
Bookara Aamadu Bah
