Laɓɓinde mbinndiin helmere “ñande” ko huunde jojjunde, nde tawnoo musidɓe heewɓe hannde njahri winndirde ñande ko ñalnde. Mbele ina wellira no ɓe ngaadorii winndirde nii walla alaa ? Jaabawol.
Miin, e yiyannde am, helmere, nde foti winndireede tan ko no nde naniraa nii. Sabu no nde nanirtee nii, ende jogii maanaa mayre keeriiɗo mo jiidaa e hay helmere wootere woɗnde.
E nder renndo haalooɓe pulaar, kala nde mbiy-ɗaa ñande, hakkillaaji fof ndoga ko e ñalawma kuurɗo mo njiɗ-ɗaa heertaade, ngam siftorde mo, maantaade mo, yeewtude e makko.
Ɗum jiidaa hay huunde e ñalnde, sahaa dottaaɗo, ummaade e beetawe haa takkusaan, mo yimɓe walla neɗɗo arata nootaade nootaango teddungal e noddaango giɗo mum, banndum.
Waɗde to bannge jaajgol sahaa ko “ñande” ɓuri yaajde e “ñalnde”. Jooni noon, hol no njiɗirten yo mbinndiin ñande lomtine ñalnde, janngiree kadi ñande ? Kala nde helmere ndee waasi winndireede no naniraa nii, ko alaa e sago iwdi helmere waawa laɓɓineede haa laaɓa, dallinee kadi sabaabu caamgol maggal walla majje. Sabu e binndol, tawde fof fawii ko e doosɗe. Ko e dallinorɗe joorɗe kos tan neɗɗo foti tuugaade ngam riiwtude walla tabitinde.
So faaynditaa heen ko yiɗde ɗoftaade e reende ɗaɗol. Ina moƴƴa anndee, ɗaɗol ñalnde e hoore mum, wonaa : ñal, ko ñall, hono njogor-ɗen yiyroyde ɗum e yeruuji garooji ɗii. Ina moƴƴa ciftinen winndirde ñande, ñalnde ina sarii no feewi e ɗii duuɓi e renndo janngooɓe e jannginooɓe pulaar. Iwdi mbinndiin oo ko to janngiyankooɓe pulaar Muritani ummorii en. Miɗo joortii faandaare maɓɓe heen ko yiɗde reende ɗaɗol, hono no ɓe mbinndirtunoo ndeen dewbo, guyjo, lawbo…
Ina gasa tawa kelme battindiiɗe ɗee, mbaɗtii winndireede no nanirtee nii.
Woni ɗoo e yiyannde am ko yiɗde teeŋtinde ɗaɗol helmere , e añde alkule maggol mbaala ladde. Woto woppu hay alkulal gootal waala ladde koy musidɗo tawde ko a ɗiɗiyanke ! Maa a jaabo, mbiyaa ɗoo ko ngada-beño woni ɗoo, haawnaaki !
Ngarten e baɗal ñallude, ngam ɓadtitaade dallinorɗi mbinndiin ñande, baɗtaaɗo ñalnde.
Baɗal ñallude ina heewi calsaltiri to kelme baylotooɗe e mahdi jaltuɗe e mum, tee wonaa kañje fof ndenndi ɗaɗol maggal. Ndokken yeru :
ñalaande
Ñalngu
ñalnde
ñallal
ñalawma
ñallaangal
ñaltaari
ñallirki
ñande ?
So en tonngii mahngo kelme baylotooɗe e mahngo, e to bannge ɗoftogol ɗaɗol baɗal ngol, en tawat, e ɗee kelme 10 jooɗtoraaɗe ko e : ñallude njalti :
– heen 5 ko muumal gootal cakkitorii : /l/
– heen 4 ngaddi muume 2 ɗee fof : /ll/
– helmere wootere sikkaande ummii ko e ñallude, addaani hay alkulal gootal muumal e woortoode ɗaɗol mum, hono : ñande.
E teskuya am to bannge mahngo kelmeendi mbayloondi e mahdi ngiwndi e baɗe, so nde samminii alkule ɗaɗol ko gootal tan helmere samminta walla sowa. Kono momtataa haa laaɓa.
So en koddirii ko nde helmere waylotoonde e mahdi, askitintoonde e baɗal ñallude, ndeen noon hol innde mayre to keewal ?
Ko goonga ɗemngal pulaar ko ɗemngal ɗaɗiwal. Kono ɗaɗol baɗal faayiida mo jogii oo, ɗaɗol helmere heɓaani ɗum e njaaɓordi. Ɗaɗol reende ɗum e binndol ina jojji no feewi, kono yoo taw ɗaɗol ngol ngaastoto-ɗaa ngol aɗa yenanaa ko ɗaɗol, wonaa kar-ɗaɗol. Kadi ɗaɗol helmere waylotoonde e mahdi, addataa jiiɓru to bannge payndiral mbinndiin kelme hono no ɗaɗol baɗal addirta ɗum e keerol hakkunde ɗaɗol e maande baɗal muumal, walla hakkunde maggol e lawirde. Ko ɗuum waɗi ɗoftaade doosɗe mbinndiin ina roondii maanaa keeriiɗo. Kono njanngiin e haala, ndoganta ko moɗondirde alkule ɗee, mbele haala kaa ina yaawa, wela, regoo.
Musidɓe tedduɓe, eɗen njoortii ngol ɗoo taartaarol ngol mbaɗ-ɗen e helmere deŋnde, toɗɗiinde sahaa : ñande, maa wood ko ɓeydi e faamaamuya mon e doosɗe mbinndiin mayre. Natten winndirde ñande, ñalnde, sabu wootere heen fof jogii ko maanaa mum keeriiɗo. Hay so ɗe ɓadondirii wowlaango maanaaji majje ngonaa gootum.
Aamadu Tijjaani KAN,
doosɗiyanke, wiɗtiyanke, kebloowo heblooɓe.
