Daartiyankooɓe limtilimtinɓe mballifiima defte jowitiiɗe e daartol Muritani, kono ina saɗi heen (maa woodaani heen) huɓtodinɓe leñƴi ɗii fof. Ɓe keewi tan ko jaŋtaade daartol heen leñol gootol. Won heen nii millataa daartol ɓaleeɓe Muritani jeyaa ko e daartol Muritani. Muritani ina jogii kadi ko heerorii ko ina ɓeyda saɗtinde daartol mum : leydi ndi waɗi ko Ɓaleeɓe e Woɗeeɓe. Ndeke Muritani woni Muritani ko e naatnaattondiral leñƴi mum, luure e dente hakkunde majji, tafngo e pirtagol e mahtagol ngenndiiji majji.
Kala gannduɗo daartol Muritani maa yenane alaa leñol ɓuri hannde goɗngol ngol e Muritani. Maa o yenane kadi ɓamtaare Muritani gasataa so wonaa e ngootaagu leñƴi ɗii kala. Nde wonnoo kadi Muritani woni ñootol hakkunde Afirik Aarabeeɓe e Afirik Ɓaleeɓe, alaa e sago daartol mum nawora daarti leyɗe catiiɗe ɗum ɗee kala. Wonande yonta mo njogor-ɗen jaŋtaade o, maa en njubbu e laamaaɗi Mali e Gaawo e lefol Saad’en to Maruk e laamaaɗi Berbara’en. Ngam pinal koloñaal huurde haa jooni pinal men, yoga e men ina njaɓi ko ɓe mbiyata «Muritani ko leydi kesiri» koo. Kono ko waasde anndude daartol leydi men addanta neɗɗo jaɓde ɗuum. Eɗen mbaawi wiyde ko hebori wonoyde Muritani e teem 20siire (noogasiire) fuɗɗii tafaade ko gila e teem 8ɓiire (jeetaɓiire). Ndenndaandi[6] Lislameeri Muritani jeyaa ko e leyɗe keedɗe banngal ceeɓtam Afirik Hirnannge. Heedi ndi fuɗnaange e fuɗnaange-worgo ko ndenndaandi Mali; heedi ndi worgo ko ndenndaandi Senegaal; woni hirnaange-rewo e rewo ko ndenndaandi Sahara, fuɗnaange-rewo ko ndenndaandi Alaseri heedi toon; heedi ndi hirnaange beƴ ko Fiiltiingo Atalantik[7] .
Helmere «muritani» ndee seekaa ko e «muuri» , innde Roomnaaɓe noddirtunoo safalɓe berbara’en hoɗnooɓe rewo Afirik saanga nde Room laamii oo bannge e duunde men hedde teeminannde arwaniire ko adii jibinagol Iisaa (HI)(A). Woɗɓe njahdaama haa mbiyi wonde helmere «muuri» nde e hoore mum seekaa ko e ɗemɓngal Fenisnaaɓe «mahrun» firoore «yimɓe hirnaange». Ciftinen tan Roomnaaɓe naati rewo Afirik ko e hitaande 146CI(A). Ɓe inniri diiwaan hirnaange o «Moretani», mo fuɗnaange o ɓe mbiyi ɗum «Ifiriŋiya». Alaa noon ko nawdi oo «Moretani» e Muritani men oo. Roomnaaɓe tawi e diiwaan rewo Afirik o ko leñƴi Berbara’en. Helmere «berbeer» nde ittaa ko e ɗemngal Gerek «barbara»; firata ko laddiyanke mo waawaa haalde ɗemngal Gerek; wayi ko no Haalpulaar’en mbiyrata «lohotooɗo» kala mo haalataa ɗemngal pulaar. Nde diine katolikyaagal sarii e yonta Iisaa, berbeer’en heewɓe naatii heen, njillondirii e roomnaaɓe. Won nii lefol berbeer’en biyeteengol Seweer[8] en laamii Room hakkunde hitaande 193 e hitaande 235 CI. Ko e teeminannde 7ɓiire nde, taƴere Afirik fuɗɗii yiyde cete-cete aarabeeɓe ummiiɓe fuɗnaange. Ɓe ngari ɓe ngaddori diine keso, lislaam. Ender teeminannde 7ɓiire fayi nde 8ɓiire, lislaam naati Magereb, woni rewo Afirik. Ko ndeen Sanhajja’en, gootol e leñƴi berbeer’en puɗɗii naatde e saraade nder diiwaan keborɗo wontoyde Muritani; ɓe ngaddori diine lislaam mo aarabeeɓe totti ɓe; haa yettii nde aarabeeɓe Banu Maŋiil’en (leñol Hasan’en) cosoyta emiraaji goodɗi haa hannde ɗii. Sanhajja’en e Banu Maŋiil’en ngoni ko mbiyaten Safalɓe. Ɓe tawaani leydi ndi meeri . . . Ɓe tawi ko andi hoɗaa. Leñƴi keewɗi koɗii e mayri nder yontaaji jappondirɗi. Won e ɗiin leñƴi majjii menndeŋ, mutii e leñƴi goɗɗi. Ko wayi no Baafuur’en adiiɓe hoɗde e diiwaan Adaraar (Attaar) o, adiiɓe ɗoon remde tamorooje[9] . Leñƴi goɗɗi nattii jogaade faayiida e lolleende njoginoo oon yonta; ko wayi no Seereraaɓe hoɗnooɓe haa nder Sahara hannde piltataa toon nii.
Won laamaandi (D) ɓaleeɓe tiiɗndi doolnundi ndi Sanhajja’en tawi ɗoon : laamaandi Wagadu ngoodndi ko famɗi fof gila e teeminannde 3ɓiire CI. Kareeli e diisnondire e maalɗe njolii hakkunde maɓɓe e Wagadu e leppi laamaandi Tekuruur haa yumti e dillereMaraabat’en nder teeminannde 9ɓiire CI. Batte laamuuji catiiɗi ko wayi no laamaandi Mali e ndi Sonngoy haa yettii ndi Jolof e ndi Waalo Barak mbaylii sanne mbaydi koɗki leydi Muritani. Dillere Fulɓe Termes haa cosi satigaagal tawi hassan’en puɗɗiima doolnude, jibinii wolde Shor Babba nder teeminannde 17ɓiire jogornde addude ko hesɗi e koɗki Muritani; dille ngenndiije lislameeje jerɓinooje diiwaan oo kala gila teeminannde 17ɓiire haa teeminannde 18ɓiire nde Sileymaani Baal sompata almamaagal nder Fuuta Tooro. Ko adii ɗee dille, Sanhajja’en tawii e diiwaan hee leñol Baafuur’en. Wiɗto e njiylaw daartiyankooɓe kollirii ko nokku koɗanooɗo gila e ujunannde[10] arwaniire HI (duuɓi ujunere ko adii Iisaa), gila e Dumunna Nayaɓo Toowɗo(B). Ndeen e jooni ko hedde duuɓi 3000.
Ina sarii e hakkillaaji wiɗtooɓe daartol hoɗnoo e nehaande diiwaan Adaraar o ko yimɓe wuurnooɓe e waaño e awo nder maayo welngo woodnoongo ɗiin duuɓi e diiwaan Inshiri (saraaji Agjuuj). Ɓeen ngoni Baafuur’en. Yoga e fanniyankooɓe kawrii ko Baafuur’en cosi wuro Attaar, ngadii remde ɗoon tamarooje. Soninkooɓe e Fulɓe e Seereraaɓe koɗnoo Taganit (Tagant) haa yettii fuɗnaange Jaara (nder Mali hannde) fayi Afoole (Hod) e Ngalam. Wolofaaɓe e Tekuruurnaaɓe e Seereraaɓe koɗnoo daande maayo welngo (maayo Senegaal) ngo rewo e worgo, fuɗnaange haa hirnaange. Hoɗnoo rewo leydi ndi ko leñƴi safalɓe Berbeer’en ɓe firiŋaaaji Sanhajja’en e Senet’en. Aarabeeɓe ngari ko hedde teeminannde 17ɓiire CI. Haa hannde ko ɗii leñƴi koɗi e Muritani haa heddii Seereraaɓe feranɓe Saalum e Siin e Kajoor hedde teeminannde 18ɓiire. Ko daartol koɗki ɗii leñƴi e Muritani etoto-ɗen hollirde e ndee deftere. Ko ɗum gollal caɗtungal ngati duttorɗe ina ŋakki. Tuugnorɗe binndaaɗe ndañ-ɗen yuurnaade ɗee ko bannginteeje. Joom mum en ko ɓuri heen heewde njahri ko daartude leñol gootol e tee pawii tan ko e sikkeeji e miijooji mum en, no paamiri. Won heen kadi ina kedditorii miijooji koloñaal (njiymaandi) jiɗooji semmbinde «en ngalaa daartol ko adii garal oroponaaɓe» ko wayi no wiyde ko «Purtugaalnaaɓe ngadii yiytude leyɗe Afirik»; ellee leyɗe Afirik ko majjunooɗe ko adii nde ɓe ngarata. En tuugniima e ɗee defte kono ƴoog-ɗen heen tan ko ko nafata, ko foti wonde goonga. Ɓur-ɗen ƴoogde tigi-rigi ko e defte ɗe afirikinaaɓe mbinndi, yiyliiɓe mbiɗti duuɓi keewɗi; hono Sekene Moodi Siisoko (Mali) e Sakari Daramaani Isufu (Beneŋ) e Soosef ki Serbo (Burkina Faso) e Sheeƴ Anta Joob (Senegaal). . . ekn. (ndutto-ɗee e doggol defte tuugnorɗ e hello wattan). En kuutoriima kadi tuugnorɗe jaŋtaaɗe teeŋti e daawal gadingal naatgol lislaam nder leyɗe men, ɗum addani dañde kabaruuji maantinɗi pennooji ko won ɓeen mbinndi e defte mum en ko.
Aamadu Malal Gey
