Jubbande e Dewgal Haal-Pulaaren e nder Fuuta, yeru Boosoya (Kayhayɗi))
E nder reedu Fuuta, diiwaan biyeteeɗo Boosoya, e wuro wiyeteengo Kayhayɗi, dewgal banndiraagal ko nii yahranno: Resondirta ko ɓiɓɓe baaba, resondirta ko ɓiɓɓe yumma (remmeraaɓe), resondirta ko denɗiraaɓe, resondirta ko fotɓe jibinannde,
Jubbande e Dewgal Haal-Pulaaren e nder Fuuta, yeru Boosoya (Kayhayɗi))
E nder reedu Fuuta, diiwaan biyeteeɗo Boosoya, e wuro wiyeteengo Kayhayɗi, dewgal banndiraagal ko nii yahranno: Resondirta ko ɓiɓɓe baaba, resondirta ko ɓiɓɓe yumma (remmeraaɓe), resondirta ko denɗiraaɓe, resondirta ko fotɓe jibinannde,
resondirta ko fasiraaɓe. So tawii ɓiɗɗo debbo jibinaama tan, o nangante bandiiko, wiyee ɓiɗɗo gorko haɓɓi e makko tekkere. Walla o haɓɓanaama e makko tekkere.
Hol no ɗum yahratnoo?
So wiyaama debbo heɓtiima (jibinii) tan, bandiraaɓe kala ngaran salminde mo. So tawii andaama ko ɓiɗɗo debbo o heɓi, gooto e rewɓe ɓee, tawa ko gorgilaaɗo, walla yummiraaɗo cawndiiɗo, walla jom suudu kaawiraaɗo, seelta ceeltol e comcol mum, o haɓɓa e jungel tiggu oo. Nii woni o nanganii ngel ɓiyiiko gorko. Tuggi oon sahaa haa nde sukaaɓe ɓee mawnoyta, ɓiɗɗo gorko gotɗo biyɗo ene yiɗi cukalel dewel ngel kala, jaabatee ko o ƴamaaɗo, walla ko o gadaaɗo. Jinnaaɓe ɓiɗɗo gorko kaɓɓanaaɗo tekkere oo ene kollira yiɗde mum en e geɗe kala, ngam siiftinde aadi maɓɓe.
So tawii Alla waɗii suka debbo o yontii naatde dewgal, ƴamal ngal waɗtee goonga : ñuumbordi addee to yumma makko, heen huunde feccee e bandiraaɓe ɓadiiɓe, wiyee kaariyel rokkaama kaari. Nafoore addee, ɗum woni hujjaaji ko wayi no koltu debbo oo, wutte baaba e wutte yumma, ekn. Doŋngal lahal ene waawi ardude e nafoore, kono kadi ene waawi arde baŋnge: ɗuum soomii ko lehe ƴeekiraaɓe e caabune esiraaɓe. Ƴeekiraaɗo kala e esiraaɗo kala ene fondaa ko addata. Ƴeekiraaɗo gardiiɗo geɗe kala oo noon, ko dokkaaɗo suudu oo : oon wiyetee joom suudu. Rokkeede suudu, ko bannde gorko subaaɗe ma e baŋnge dewol walla gorol yo a won mawɗo ƴeekiraaɓe, ndañaa geɗal keertingal gila e dewgal, haa e innde, ekn.
Kumal : ko ɗuum woni dewgal. Dagnata dewgal noon ko teŋe. Teŋe ɗee ene wona jawdi ndariindi, ene wona kaalis, ekn. Ndiin jawdi ko debbo oo tan jeyi ndi. Ndi feccetaake etee ndi rokketaake. Debbo oo wiyee humdanaama e gorko. O daganiima mo e yeeso Alla e jeese juulɓe. Hay so taawii dewgal humaama hakkunde debbo e gorko, e nder Fuuta, aadaaji goɗɗi ene ngoodi potɗi rewreede haa gorko heɓa debbo muuɗum:
Naamnitirɗi ummoo to galle gorko faya galle debbo: ko ɗum kaalis newnoowo garal debbo galle gorko mum. Koreeji debbo o e gorko oo njooɗodoo, kaalda, taƴa ñalngu ngu debbo oo hurtotoo.
Kurtungu : ko ñalngu ngu debbo ummotoo to galle baaba mum, suudu neene mum, faya suudu mum, galle gorko mum. Ñalngu nguu ine wiyee ndiftungu e heen e diiwaanuuji, walla kadi cuddungu.
Ñalnde e suudu : Ňalawma kurtungu nguu, debbo ñallata ko e suudu kaŋko e giƴiraaɓe makko. Hakke doole jiknaaɓe makko to tolnii, ɓe kirsanee, walla ɓe ndefanee, walla ɓe mbeltinee no wayi wayde kala.
Piye: Yumma mum jombaajo nodda banndum en, so tawii o nootaama o fiyanee kaalis. So piye ɗee ndentii, kaalis o hiisee, kinɗe limtee, gooto heen kala rokkee feccere mum. Piye goɗɗe ene piyee tawi hiiri, ɗe mbiyetee ko cord i: ko comci daneeji ɗi jombaajo dammbortoo ɗii keettatee heen.
Cuuɗoygol jombaajo: So tawii giyiraaɓe ɓe ndañii no ɓe puuntiri mawɓe ñalluɓe e galle oo, ɓe nawat debbo oo, ɓe cuuɗoya mo. So hiirii haa waktu kurtungu yontii, fedde gorko oo naata e wuro ene yiiloo debbo mum. Fedde debbo o wiya yo ɓe njeen ɓe no ɓe ngartiroya jombaajo. So ɓe keɓii njeenaari maɓɓe, ɓe njaha ɓe ngartiroya jommbaajo: ɗuum ko huunde e hujjaaji maɓɓe.
Lootgol jombaajo: so taawii jombaajo artiraama galle baaba mum oon saanga o lootee. Lootata mo ko rewɓe aaɓɓe, ɓe nganndiraaka cuutule walla ceerle ekn. So o lootaama haa gasii, o ɓoornee comci ngaaɓɗi, walla comci ganni ɗi ɓoornetaake so wonaa e ñalɗi moƴƴi bayɗi hono yaŋnge walla innde, ekn.
Duwaawu jignaaɓe: jombaajo hade mum yahde galle gorko mum maa o wayninee. Jignaaɓe makko mbaajoo mo no debbo jooɗirtoo e nder galle, e nder suudu, no o wonndirta e esiraaɓe e ƴeekiraaɓe e banndiraaɓe gorko no potiri. So ɗuum ɓennii, ɓe nduwanoo mo hade makko yaltude galle.
Baɗɗingol: so tawii yahdu yontii, dendiraaɓe (ɓiɗɓe gorgilaaɓe) ngara waɗɗinde kaliifa (ɓiy kaawiraaɗo) mum en. Waɗɗinde noon ene siforoo nii:
– Waɗɗinde e keeci (wammbude); – Waɗɗinde e daabaa (mbabba, walla puccu, walla ngaari, ekn) ; – Baɗɗingol oo sahaa jooni noon ko e oto no waawii siforaade fof.
So tawii denɗiraaɗo waɗɗinii denɗum haa o yettinii mo damal galle gorko, e oon sahaa, o wiya debbo tellotaako, saka naata galle so wonaa o tottee mbaɗɗinirdi makko. Ɗuum fawii e ko fawi gorko oo, tawi kadi ene hawri e baawal mum. Mbaɗɗinirdi ko huunde e hujjaaji Fuuta.
Wiseede koondi: So debbo naatnaama galle gorko, tawat yumma mum gorko o, walla gooto e jignaaɓe makko rewɓe ene jooɗii, ene porti koyɗe mum , o addee, o lelnee e dow koyɗe hee. Tawa oon saanga gaweeje loowaama e lehel walla e battu. So jommbaajo lelnaama, gawri ndii wisee e makko, awluɓe walla ñeeñɓe ene njima, ene nduwoo : “yoo koondi mal mo, yoo mal jommbaajo, no maldunoo adinooɓe mo e suudu nii.”
Lelnde: so tawii lelnde yontii, addunooɓe jommbaajo koota galleeji mum en, haa heddoo dammboowo (walla dammbooɓe). Ko ɓeen ngonndata e debbo jommbiniiɗo oo haa nde o dammbitii fof (nde o yalti e suudu). Comci daneeji debbo mboomri heewi dammboraade.
Njeenaari: So debbo leliima haa tawaama ko o suka, gorko ene joganii mo njeenaari. Njeenaari ndi, heewi ko sorneede e les ngaflaawu. So yahii haa weetii, kanko gorko oo, ko waawi yeende debbo makko kala, jignaaɓe maɓɓe e wanndiraaɓe makko rewɓe ene mbaawi fawde heen goɗɗum.
Ñaam gawri: Ñalawma gadano debbo waali e galle gorko mum, so o finii, kanko e fedde makko kala ɓe njaɓataa ñaamde so wonaa ɓe njeena. Ndiin njeenaari wiyetee ko ñaam gawri. So tawii ɓe keɓii ndiin njeenaari haa timmii, oon saanga ɓe ɓattinee kacitaari (ene wona gosi, walla teewu, walla kafe, ekn) ɓe ñaama.
Woli boombi: So kaccitaaje ɓennii, fedde debbo naamdo woli mum. Woli wonatnoo ko kaaƴe pijirteeɗe. Kono woli boombi ko tanngal walla mbiskit fijirtee, heen huunde ñaamee.
Bula boombi: Bula oo ne ko hujjaaji ɗi mboomri cuddaandi fof rokkata fedde mum. Ko gorko oo yaltinta ɗiin hujjaaji.
Dammbordu: Ko ñaldi ɗi debbo wonata e suudu (balɗe tati, walla balɗe jeeɗiɗi, walla lewru), wiyee ko o dambiiɗo. Omo ɓoornii comci jommbaajo (Daneeji wonande mboomri), omo muurnii tuggi dow hoore makko haa heɓi koyɗe makko. Yeeso makko omo muurni heen ɓurtungal. So tawii o wonndi ko e fedde makko, o wedditto ɓurtungal ngal e hoore makko. So o nanii teppe neɗɗo, o artira ngal e yeeso makko. Gorko makko, kañum e fedde mum, e banndum en, kala e muuɗum en jiɗɗo yiyde yeeso makko, maa oon yeena mo: ɗuum woni ñoortirɗi, wiyee o ñoortii mo.
Guppuli: So debbo dammbiima haa o dammbitiima, fedde makko jiiɓa ɓakkere (jooni ko conndi farin heewi waɗeede), ɓe naata e wuro, eɓe njiyloo fedde gorko oo. Kala heen mo ɓe njiyi, ɓe muulat e muuɗum ɓakkere ndee. Ɓeen ne, ndidda ɓe, mo ɓe keɓtii kala ɓe njoftoo, walla ɓe piya. So ñalawma oo woɗɗi noon, ɓe ndenndina comci ɗii kala, ɓe tottee caabune, ɓe tiindoo maayo walla woyndu. Ɓe ñalla wuppude haa hiira, ɓe ndoontoo guppirɗe maɓɓe ɓe ngarta wuro. Tawa oon sahaa, e galle gorko ɗoo, ɓe kirsanaama, ɓe ndefanaama barmeeji gosi e teewu. No ɓe njettotoo to galle ɗoo tawat barmeeji ɗii ndeftaama. So ɓe njettiima, ɓe ndootoo guppirɗi maɓɓe damal galle, ɓe ndoora fijirde: “Yaay addu ko ndefanno-ɗaa cukalel! Yaay kay moɗii.” Lehe ndottee, leece mbertee, ɓe ɓadinee ɓe ñaama.
Moorol jommbaajo: So jommbaajo dammbitiima, o ɓoorii daneeji ɗi o ɓoorninoo ɗii, e oon sahaa, o firta muggi ɗi o waɗananoo ñalnde o ñalli e suudu. Gayi, walla ndammiri kirsee, payane cagginee, o ñalla e moorol. Moorol ngol noon heewi moorde ɗum ko neeno caɗtidiiɗo jignaaɓe debbo oo. Omo juuree kaalisaaji, haa e comci, tuggi nde o fuɗɗi haa nde moorol ngol joofi kala. So moorol joofi, teppugol fuɗɗo. Ɗuum ko ciŋkal moorol ngol: ñaaƴe, kaaje, korbuuje, kulaalaatuuje, kanne ñootee e dow jubbi hee. So tawii o gaynii teppude, o lootoo, o sinnkoo, o ɓoornoo comci gaaɓɗi, comci ganni, comci goobaaɗi biyeteeɗi takkaaji, ɗi ɓoornetaake so wonaa e ñalɗi baaɗi no yaŋnge, walla innde, ekn.
Calminoygol jommbaajo: So debbo dammbitiima, omo salminoya galleeji banndiraaɓe. Nguun ñalngu ne kadi o ɓoornoto ko comci gaaɓɗi, o muurnoo wudere goobaande yahdunde e ciŋkal makko ngal. Oon sahaa, omo yahda e ñeeñɓe, omo yahda e huunde e sehilaaɓe makko walla bandiiko en. Ene hasii, to ɓe njettii kala, ɓe teddinte, ɓeen nduwoo yo Alla waɗ barke e dewgal ngal, wooda kadi ko ɓe ndokkaa ko feewti e ndewaagu (cuuraay, walla ɗaɗi, ekn).
Keɓgol hiraande: Debbo dammbitiima haa salminoyii, o waɗta yaltude boowal. E oon sahaa, omo waawi rokkeede hiraande makko, kono kadi omo waawi waɗeede koɗo haa ɓooya. Ɗuum ko tawii o hurtii ko galle esiiko en. So tawii gorko jogii ko nokku mum, so o dammbitiima tan o ɓamat hiraande makko.
Ɗuum wonii ko keblu-mi, ko haaɗi e ganndal am e dewgal Haal pulaar en. Miijo ngo hiisii tan ko diiwaan Boosoya ɗo nganndu-mi, njeyaa-mi ɗoo. Ene gasa tawa e nder oon diiwaan dewle kala njahraani noon; so ɗuum woonii, ko ñiŋaa heen fof ko ɓeydaari wonanta en. Hakkile gooto yonataa, ngooɗoo wiɗto ko jubbande tan e ko feewti e nguurdam renndo fulɓe. Ene yiɗaa, so newiima to Alla, nde wiɗtooji goɗɗi mbaɗatee, e fannuuji ɓurɗi yaajde.
Madiina Burana Tuure
