E winndannde ɓennunde ndee, en ngardiino e daartol men haa ɗo kaalaten Bakkar wul Suwoyd Ahmed, mo ciforino-ɗen Maamaari Tagante, ganndo mawɗo golwole e hare fetel. Nde o ummanii jihaadi e wondude e Ahmeddu mo Barakna, ɓiyum Usmaan, e Wulaad Ahmed en, Kunta en e Sharaatiit en … En puɗɗinooma haalde haala Koppolaani. Eɗen njokka.
Koppolaani ɓurii yenaneede wonde mo yiɗi heɓde Muritani, fandina ɗum alaa e sago heɓta gese tamarooje Tagante e Adraar waɗta ɗum en e njiimaandi mum, ngaa sabu ko e majje ngenndiyankooɓe ɓee cuuɗotoo, ko kañje ngoni paabi maɓɓe.
Barakna en ngummortoo kam en ko worgo Tagante, ruggooji mum en njana e « mooliiɓe laamu tuubakiri ».
Emiir Iddawaysh e ɓiɗɓe mum nuli Maa el Ayniin yo wallit ɓe e hare hakkunde maɓɓe e koloñaal en. Sheek Siidiyya kañum waɗti wiyde : « rewi Alla, waɗata ko weli Alla tan ko jaɓɗo kalifaandi tuubakooɓe ».
Maa el Ayniin ina yiɗi haɓde no doole mum potirnoo e koloñaal en e ɓaaraade e Tagante, sibu mo ɓaarii e Tagante maa dañ no jaawiri rewo e worgo kala. O welditini Regeybaat en e wulaad Gaylaan en. O waɗi Seek Hasan nulaaɗo makko timmuɗo feewde e Iddawaysh en, yo tin maa petelaaji ngummoro ɗum en Maruk.
Koppolaani ne jooɗaaki : ñalnde 29 desammbar, o noddi mawɓe Barakna en wuuraninoo ɓe mo to Regba yiɗde yiɗde lomtinde Ahmeddu, Emiir Barakna. Miijooji maɓɓe kawri e Siidi Eli. Hakkunde makko e (kanko koppolaani) e Seek Siidiyya tiiɗti, ɓe nanondiri oon maa ummo Tararsa faya Adaraar, kanko o rewoya Tagante.
Koppolaani e wondiiɓe mum ngummiima ndaaŋanii Tagante. Ɓe ɗaɓɓiri tirbiiji ɗii fof yo cujjan ɓe, njaɓa kalifaandi maɓɓe. Ñalnde 16 saawiyee ɓe ciiñti Giimi. Ngenndiyankooɓe ɓee paddoyii ɓe to Fum el Bath ; Koppolaani tini ɗum taartoyii, rewi Rey, yani e paabi Barakna, ɓeen piyi mo baral, kono mbarmin mo tan. Ɓe kaɓi hare muusnde to el Beder. Koppolaani wallitorii parbagaan no feewi. Alaa fof ko o waɗaani mbele omo hoomta Kunta en, haɓdiiɓe Idawaysh ko ɓooyi : gila nde ɓeen ndiiwi ɓe Tagante, nduppi wuro maɓɓe (1885). Iddawayesh en tini ɗum kirɓii nulaaɓe makko. O waɗdi e Fereer San (Frère Jean), añɓe Bakkaar battamboniiɓe, Muhammed wul Jaher mo Ehel Siidi Mahmuud kam e El Beshiir mo Mesuuma. O waggini ɓe yo ɓe mbelno walla ɓe mbaasa bonnande Ehel Siidi Mahmuud en, Tajakaant en, Mesuuma en, Iddawaali en, ngaa sabu e miijo makko ɓeen ina mbaawi bonondirde e Idawayesh en. Koppolaani enndi hoomtude Sharaatiit en nde o wiyata wonde Abbakaak en ko jartodinɓe. Mi siftina on wonde Iddawayesh en ko pecce ɗiɗi : Abbakaak en (woni baaɗi) e Sharaatiit en (woni powbi). O resndi yo wuftinan mo ndee feere bonnde ko mawɗo Ehel Siidi Mahmuud en biyeteeɗo Siidi el Muttaar, banndum Muttaar wul Ahmed, mawɗo Sharaatiit en.
Hare moolanaande moolee hakkunde maɓɓe waɗi ko weetndoogo 1 abriil 1905 to Bun Gaadum. Ko ɗoo Bakkaar wul Suwoyd Ahmed heddii. O maayi o hoyaani, o maayi ko maayde yooɗnde omo fella haa kure makko ngasi, o hulaani, o dogaani. Jaambaraagal e cuusal ngenndiyankooɓe haɗaani koloñaal en foolde, nde wonde ɓe mbettu, tee hare ndee ko hare kuccondiral wonaa hare jawre (guerre de mouvement), walla hare geriyaa.
- Maayde Koppolaani
Ko wari haako fof maayda heen : barɗo Maamaari Tagante daɗataa, danndataa. Jamma 12 mee, jomndel ngenndiyankooɓe, e gardagol Siidi Segiir wul Mullaay Seyn sori e nder kaŋ Tiisiksa tawi santinel ina toppitii jaɓɓaade jamfante mawɗo biyeteeɗo Siidi wul Seyn, gaddantunooɗo Koppolaani ɓirdugal kosam. Ɓe mbiyi Allaahu Akbar ! Piyanɗe eggi, conndi duki, dukti, Koppolaani nanaa ina hawsa ina wiya « Jallo heɓnu am wolweere am», kono tawi ɓe ngidiima Alla e balɗe makko.
Tuubakooɓe ina njenanaa ko Maa el Ayniin fewji ndee feere. Baŋ-yoo-baŋ yimɓe ina ngara e Emiir Tagante e Wulaad Buu Sbaa en yiɗde waɗdude e mum en tamannde wootere mbele ina kaɓtoo koloñaal en : wolde ummanaama.
Ñalnde 3 suwee 1905 won e firigaaji ngullitiima e tuubakooɓe njanaama. Ñalnde 5 suwee, wecco wulaad Ngaylaan en e gardagol Muhammed wul Feddaar kam e Siidi Ahmed wul Mogeyya pelli tuubakooɓe, ndañi e mum en geɗal no moƴƴi. Oon jemma Ñemlaan yanaa, yantaa, ñaayaa, ñaaytaa, haa tuubakooɓe e watulaaɓe mum en cimmitii. Ñalnde 17 suwee, Tiisiksa fellaa, kulol naati koloñaal en e watulaaɓe mum en haa caaliti.
- Seek Maa el Ayniin, ngenndiyanke mawɗo e taariik Afrik
En cifinooma Maa el Ayniin, en njiyiino hol iwdi makko. Jooni eɗen etoo jangtaade golle makko maantinɗe, golle joopiiɗe ndimaagu Magreb. E sahaa makko, ngenndiyankooɓe Muritani kala kanko woni dowrowo. So koloñaal en ina cifoo ngenndiyankooɓe Afrik ɓurɓe tampinde ɗum en, calii kala maslahaa hakkunde maɓɓe, Maa el Ayniin na jeyaa e ɓe ɓe ngardinta.
Ko adii fof, o noddu juulɓe, o wiyi ɗum en yo murtu, caloo, piɗa, piɗɗoo kalifaandi. O nanondiri e Emiir Adraar, aɓe pellida koloñaal. Seek Hasana neldani mo ɓataake to Seek Sidiyya, omo hollita oon nimsa yawtanaani ɗum, haa jooni ina waawi yantude e laawol kisal, danndowol ndimaagu Muritani. E nder lewru saawiyee 1906, o nuldi ɓataake bayɗo noon e Muhamed el Moktaar mawɗo Kunta en to Hod e Tagante. O holli ɓe omo teddini dental ɓiɗɓe safalɓe, yo njejjit luure hakkunde mum en, ngonta tamannde wootere mbele ina ndannda, kisa ngam haɓtaade no fotirta nii yiɗɓe yoolde ndimaagu maɓɓe kamɓe kala. Ɓiɗɓe Muhamed Faadel kala, kanko woni sappo e ɗiɗaɓo, o mawni ko Hod, o ummii toon ko hitaande 1870, caggal nde baaba makko maayi. O weeri Shingiti, o ɓeydi ganndal makko, caggal ɗuum, e hitaande 1873 o ɓenni to Sagiyet el Hamra. O siiñti Smara e hitaande 1899. Jotondiral makko e Maa Seyn alaa luural.
Alaa tampere nde o tampinaani koloñaal Espaañ en to Waad Deheb (worgo Saharaa). Omo yilloo sahaa e sahaa fof laamɗo Maruk ɗo Marakesh ɗoo, o yiyndira ɗoon e laamɗo Mullaay Hasan (1890) e laamɗo Abdel Ajiiju. Ko ɗum addannoo Sagiyet el Hamra wontude diiwaan keewɗo faayiida, to bannge politik e faggudu.
Maa el Ayniin seeraani e wallitde haɓdiiɓe tuubakiri petelaaji. Hankadi laaɓii wonde kafeeje Muritani e Maruk na naatnaattondiri no feewi, haa wooroo. E dow banngagol Maa el Ayniin, tirbiiji Adraar njaɓi gardagol Mullaay Idriis. Mullaay darni konu ngu 500 soldaat. Ko ɓuri heewde e maɓɓe ko Awlaad Buu Sbaa en e Idawayesh en e Mesdiif en. Wolde ummiima !
Idawayesh en wondunooɓe e Lietnaa Andrieux kaalani Mullaay Idriis hol to ɓe tolnii, hol to ɓe njahrata. Gardinooɗo ɓe, na holla ɓe laawol majjini ɓe, ngenndiyankooɓe mbetti ɓe to Ñemlaan, ngadii Alla e balɗe Andrieux.
Ɓe o yiɗnoo « danndude » njani e makko, kalki mo, njantoyi e ngenndiyankooɓe. Ñalnde 6 noowammbar, to Tiisiksa, alaa naatoowo, alaa jaltoowo, sabu Mullaay Idriis e konu mum ko udduɓe wuro ngoo. Nii wooraa fotde balɗe 24. Danndi koloñaal en ko matariyoosuuji.
Ɓalli koloñaal en ngulii, maayɓe keewii. Ɓe njuurnii, ɓe njuurnitii, ɓe tawi no ɓe kaɓirtee nii, wonaa noon : ngenndiyankooɓe ndartorii ɓe ko « hare bettel » (geriyaa), kamɓe ɓe keblanii ko hare kuccondiral, maa hare jawre, ɓe nguddii ko e postooji maɓɓe, aɓe padi yimɓe ɓe nganndaa to ummortoo ɓe, hol nde njanata e maɓɓe (bettoowo tintintaa), no ɓe njanirta e maɓɓe. Ngaanumma waɗii ! Ɓe pellitii kamɓe ne haɓtoraade hare bettel.
Ina jokki
