Innde mayri tigi-rigi, e ɗemngal mayri ko «Bundesrepublik Deutschland». Ndi woni ko e diiwaan Orop hakkundeejo. Heedi ndi bannge rewo ko «mer du nord» (maayo rewo) e leydi Danemark e «mer baltique», bannge fuɗnaange mayri heedi toon ko Poloñ e Rippoobilik Cekoslowaki, heedi ndi bannge worgo ko Otris e Siwis, bannge hirnaange ko Farayse e Luksaambuur e Belsik e Pays-Bas. Yimɓe mayri tolnoyiima e 80 miliyoŋ aadee. Kayri woni leydi Dental Orop ɓurndi heewde yimɓe,
Innde mayri tigi-rigi, e ɗemngal mayri ko «Bundesrepublik Deutschland». Ndi woni ko e diiwaan Orop hakkundeejo. Heedi ndi bannge rewo ko «mer du nord» (maayo rewo) e leydi Danemark e «mer baltique», bannge fuɗnaange mayri heedi toon ko Poloñ e Rippoobilik Cekoslowaki, heedi ndi bannge worgo ko Otris e Siwis, bannge hirnaange ko Farayse e Luksaambuur e Belsik e Pays-Bas. Yimɓe mayri tolnoyiima e 80 miliyoŋ aadee. Kayri woni leydi Dental Orop ɓurndi heewde yimɓe,
woni kadi ɓurndi doolnude to bannge faggudu, kayri woni nayaɓiri to bannge ƴellitaare faggudu e winndere ndee.
Almaañ fuɗɗii wonde leydi ndi keeri mum ngoɗɗondiraani e ɗi hannde ɗii ko e kitaale 1870. Oon sahaa (ñalnde 19 sulyee 1870) Farayse ina dikkii diiwaan biyetenooɗo Piris (Prusse) oo e wolde. Ko ɗuum addannoo dowlaaji innitortooɗi Almaa rentude ngam haɓde e Farayse. Nde ɓe pooli Farayse, ɓe compi Laamaandi (Empire) Almaañ ñalnde 18 saawiyee 1871. Hankadi, leydi ndii woni e ƴellitaade haa wonti leydi ndoolnundi e nder Orop, ndi yaaɓani halfude leyɗe goɗɗe, huunde jibinnde golwole bonɗe.
Nii woni, e hitaande 1914 ndi haɓɓondiri e Otris e Hongiri, ndi yaaɓani heɓtude e jiimde Farayse. Kono ɗum wonti ko wolde huuɓtodinnde, winndereere, juutnde, yuumtunde e poolgu senngo Farayse wonnoo ngoo, e hitaande 1918. Almaañ waawnaa siifde « keɓtingol poolgu », fawaa kubbe. Ko ndeen Farayse heɓti diiwanuuji waasnoo e wolde 1870-1871, hono Alsace e Lorraine… Ko ina wona 88 000 km2 taƴaa e mayri (fotde miliyoŋaaji 8 fittaandu). Ndi haɗaa yuɓɓinde sarwiis konu, ndi dottanaa keeweendi koninkooɓe (ɓe potaani ɓurde 100 000 neɗɗo). Ndi haɗaa jogaade saaruuji e kanuuji, e abiyoŋaaji. Leyɗe ndi halfunoo kala teettaa, SDN (Fedde jogornde wontoyde Fedde Ngenndiije Dentuɗe) halfini ɗum en leyɗe poolɗe ɗee. Nde tawnoo ko kayri fuɗɗunoo wolde ndee, wiyaa maa ndi yoɓa. Nii woni ndi fawaa njoɓdi kaɓirɗe e nguura e kaalis, e kuuge goɗɗe. Ndi rokkaa lajal duuɓi capanɗe 30.
Ko ndi fawaa koo fof e teddude, haɗaani mbaylaandi leydi ndii dartaade, leydi ndii ɓamti ƴellitaare mum, haa daɗtii Angalteer.
Leñamleñamaagal bonngal woni e ƴellitaade e leydi hee, tawi ina jeyaa e ko wuurni ɗum, sarɗiiji koyeera ɗi leydi ndii fawanoo nde foolaa e wolde adunaare arwannde ndee. Ɗuum ina jeyaa e ko addani parti nazi en (parti Adolf Hitler) heɓde laamu rewrude e laawol demokaraasi e hitaande 1933. Hitler nde heɓi laamu tan, muumti kala luulndo e leydi hee, sompi laamu hoorameewu. Nii woni, e hitaande 1935 Almaañ ƴetti kuule laawɗinooje ngañgu yahuud en. Hitler yaaɓani yande e teettude leyɗe heediiɓe, rewi woppaani haa jibini wolde adunaare ɗiɗmere ñalnde 1 settaambar 1939.
Eɗen nganndi, ɗo adan wolde ɗoo, konu Almaañ huutorii ko bettere e gunndagol jaawngol. Ɗum addani Almaañ heɓtude ko heewi e Orop e Afrik hirnange e Riisi. Kono henndu fuɗɗii weñtitaade e dabbunde (hiver) 1941-1942. Konu Riisi fuɗɗii boomde konu Almaañ. Maayirɗe 1942, darorɗe 1943 tawi cabbi gorle mbeñtitiima, maalde haɓɓondirɓe (Alliés en), hono Angalteer e Kanadaa e Dowlaaji Amerik Dentuɗi e Riisi uni konuuji ‘Axe’ (Almaañ e wallidiiɓe mum ko nanndi e Itaali e Japon) haa ɗiggi. Golle konu Riisi e gardagol Maresaal mo wonaa “kooninke mawna reedu” , ina wiyee Jukov ina ceedtini, sibu ko e gardagol Maresaal Jukov, konu Riisi (Armée rouge woni ‘Konu mboɗeewu‘) riiwi konu Hitler gila Riisi, haa ɓe uddi Berlin ñalnde 24 abriil 1945, ɓe ñippi raay Dental Dowlaaji Sowiyet dow jubudu Reishtag (galle laamu ɗo Hitler wartii oon ñalawma gooto) ñalnde 30 abriil 1945.
Hade ɗuum tawi Almaañ nazi en warii hakkunde miliyoŋaaji 5 haa 6 yahuud (juifs), woni hedde tataɓe ɗiɗi yahuud en wuurnooɓe e Orop walla 40% yahuud en wuurnooɓe e winndere ndee (woɗɗaani feccere maɓɓe).
Leydi ndii boomiima no feewi. Ina waawnoo ɓurde ɗoon, sibu Hitler yamirnoo konu mum, ko kala ɗo riiwaa e leydi hee, hoto woppu hay dara caggal mum, yo duppu fof haa laaɓa hoto konuuji añɓe naftoraade, kono ndeen yamiroore ɗooftaaka no feewi.
Laamorgo leydi ndii wattini ko fecceede pecce nay : pecce tati wonande leyɗe poolɗe (feccere Amerik, feccere Kanadaa e Feccere Dental Sowiyet hono Riisi) e feccere leydi ndimɗinaandi (Farayse). Kono laamorgo ngoo wattini ko fecceede pecce ɗiɗi tan : Rippoobilik Federaal Almaañ (cosaaɗo ñalnde 23 mee 1949), bannge hirnaange, wuro wiyeteengo Bonn waɗaa laamorgo mum, e Rippoobilik Demokaraasiijo Almaañ (cosaaɗo ñalnde 7 oktoobar 1949) bannge fuɗnaange, laamorgo mum waɗaa Berlin fuɗnaange…
Poolgu nguu fof e muusde haɗaani leydi ndii ummitaade law, ndi woni e ƴellitaade ƴellitaare yaawnde to bannge faggudu. Ko ñalnde 9 noowammbar 1989 ɓalal mahanoongal hakkunde pecce leeɗe ɗiɗi Berlin ɗee, « liɓaa », Almañuuji ɗiɗi ɗii ndenti ñalnde 3 oktoobar 1990. Hannde, Almaañ woni hoore e leyɗe Orop, tiiɗndi to bannge faggudu, njogiindi konngol to bannge politik, mbaawndi kadi fuku bal !
Almaañ wonaa ɗee geɗe tan dowliri, andi dowliri kadi heewde annduɓe. Sibu yoga e annduɓe ɓurɓe dowlude e winndere ndee, iwdi mum en ko Almaañ, wonande fannuuji ɗii fof noon. Ndokken heen yeruuji seeɗa :
Miijiyankooɓe : Gottfried Wilhelm Leibniz (ganndo kadi ko faati e hiisa) ; Emmanuel Kant ; Johann Gottlieb Fichte ; Georg Wilhelm Friedrich Hegel , Friedrich Engels ; Karl Marx ; Friedrich Nietzsche ; e woɗɓe heewɓe.
Annduɓe siyaas : Carl Friedrich Gauss, Rudolf Diesel, Albert Einstein, Daniel Gabriel Fahrenheit, Heinrich Hertz, Johannes Gutenberg, Robert Koch, Wilhelm Conrad Röntgen, Max Planck, e woɗɓe heewɓe.
Bookara Aamadu Bah
