Aadee en wonnooɓe e nokku oo e sahaa idii daartol puɗɗii jogaade koɗorde ñiiɓɗe ko nde puɗɗii waɗtude remde e nehde jawdi ndee, ɗum firti ko ñiiɓgol koɗorɗe ardi ko e jiytugol ndema e ngaynaaka. Ina gasa tawa ko ndema ndiyamiri idii waɗeede bannge rewo Maayo mawngo (maayo Senegaal) hedde 8 000 hitaande ko adii hannde. Gawri samme ina sikkaa fuɗɗorii remeede ko bannge fuɗnaange Weendu Caad hedde 7 000 hitaande ko idii jooni. Ndema ɗee gaweeje ɗiɗi moƴƴitinii no feewi nguura aadee en, sibu ndema ndiyamiri kaa sariima haa e caggal nokku yiytanoo oo, haa to Ecopinaaɓe, to Eñnjee en e Bantu en. Samme oo ne ko noon, sibu yahii haa to Eñnjee en, to Sinuwaa en, to Ecopinaaɓe, to hoɗnooɓe e diiwaan fuɗnaange hakkundeejo e to bantu en. Kono, tuggi 5 600 hitaande ko adii hannde, nokku Saharaa oo, mo nganndu-ɗaa ko leppunooɗo no feewi, woni e yoortude sabu ustagol toɓooli baar worgo e hirnaange, haa wonti moraande ko ina wona duuɓi 2 700 hannde. Ɗuum battini no feewi e sato ngoo e nguurndam aadee en waɗtuɓe uujde feewde worgo, haa teeŋti noon feewde saraaji maayo Niiseer (nder Mali hannde oo). Nii woni yimɓe rewo nokku Afrik hirnaange oo woni e ɓeydaade heewde yimɓe e tinde baɗte yooro. Ko e oon sahaa ndema maaro fuɗɗii feeñde ɗoon, ummoraade e maaro ladde ko ina wona jooni duuɓi 5 000. Ko leƴƴi manndee en idii remde koon maaro, hade mum saraade haa to Kaasamaas, to sorfundu Gine, to weendu Caad. Ina sikkaa kadi ndema pulook fuɗɗii ɗoon e nokkuuji dunli e boowe ko hedde duuɓi 6 000 ko idii hannde.
Margol mbayla njamndi e teeminannde 8ɓiire ko adii Iisaa (2 800 hade jooni) addanii ndema kaa ɓeydaade soñtude, gure mawɗe baaɗe no Ja-Soma (2 800 hitaande ko idii hannde), Jenne-Jenno (duuɓi 2 300 ko idii hannde) puɗɗii maheede, gure ɓurɗe ɓooyde e gure Afrik hirnaange fof, jogorɗe wonoyde gure mawɗe njulaagu taccu-saharaa. Gelooɗi puɗɗii naatde nokku oo ummoraade Arabi, ko leeli fof ko hedde duuɓi 2 500 hade hannde, fuɗɗii waɗtude huutoreede e mbaɗɗu e ruso sibu kañum ɓuri waawde muñde caɗeele. Kummbi Saaleh kañum sompaa ko e teeminannde nayaɓiire (duuɓi 1 600 jooni). Sompi ngo ko sooninkooɓe, gootol e leƴƴi manndee en. Gaawo noon sompaa ko e teeminannde jeeɗaɓiire (duuɓi 1 300 jooni), sosi ngo ko leñol biyeteengol Sorkos en (Boso en).
Afrik hirnaange e yonta laamuuji
Laamaandi Ganaa walla laamaandi Wagadu?
Ƴellitaare faggudu wallitii peeñgol dowlaaji juɓɓuɗi. Ɗum fuɗɗorii ko e laamaandi Ganaa e teeminannde jeetaɓiire caggal Iisaa (1 200 hitaande jooni). Nehaande mayri ko saraaji Kummbi Saaleh, e nder leydi Muritani hannde ndii. Laamaandi Ganaa jiimii diiwaan oo haa e gargol Amoraabid en e hitaande 1 052 (duuɓi 1 000 jooni). E joofirde teeminannde jeetaɓiire, laamɗo Wagadu, hono Kayaa Magan Siisee (« Laamɗo kaŋŋe ») riiwti berbeer en, wootiɗini sooninkooɓe, sompi laamaandi Wagadu. Nii woni laamɓe arɓe caggal makko ƴetti tiitoonde Kaya Magan. Kanko fawnoo junngo makko e oogirɗe kaŋŋe Bammbuk. Ko ɓuri heewde e hoohooɓe Wagadu ko sanamiyeeɓe (rewooɓe sanamuuji) ngonnoo, tee laamu ronirtenoo ko to bannge dewol. Nii woni lomtii mo e jappeere ndee ko baaɗiiko ; ɗum ko mbele aɓe njenanee lomtiiɗo oo ko e ƴiiƴam galle laamu hee jeyaa. Laamaandi Ganaa ko laamu hoorameewu, tee juɓɓule mum ngalaa memaandi, nii woni laamɓe ina kiɓindii no feewi laamaandi mum en. Laamɓe ko reweteeɓe, ine njuɓɓinanee kewuuji e nder njiimaandi mum en no diidorinoo. Ko hono noon laamɓe Gaawo ndewretenoo. E maayirɗe teeminannde jeenaɓiire, laamɓe Ganaa njaajtini njiimaandi mum feewde hirnaange, e dow diiwaan kaŋŋe Ngalam kam e Tekruur, saraaji Jenne e Tummbuktu; feewde rewo kadi e dow won ɗiin leƴƴi (tirbiiji) gonnooɗi e moraande Saharaa.
E teeminannde sappoɓiire, luure nderndere puɗɗii jolde. Berbeer en jeyaaɓe Awdagost, wonnooɓe e njiimaandi laamu Ganaa, murti, caltii laamɗo Awdagost oo, mbari ɗum, lomtini ɗoon goɗɗo. Oon sahaa noon Awdagost ina jogii faayiida mawɗo e nder njulaagu taccu-Saharaa. Ganaa heɓi kaaɗtudi mum ko e teeminannde 11ɓiire. Laamuyon ngonnokon e njiimaandi mum ina ndentira seeɗa seeɗa haa ngonti laamu ngootu, tamiingu. Laamorgo laamaandi ndii ko Kummbi Saaleh wiyetenoo. Fotde 20 000 fittaandu ina nguurnoo e maggo, hakkunde juulɓe e sooninkooɓe rewatnooɓe sanamuuji. Ko e ndeen teeminannde 11ɓiire laamu nguu woni e deestaade sabu caɗeele weeyo e sato, sibu Kummbi Saaleh woni ko e nokku gaddanoowo ɗum tiimtude e denndaangal laabi njulaagu, kono ko nokku joorɗo, toɓooji mum ngalaa ɗo ndarii. Kuutoragol ndiyam ilnirɗam ndema saraaji wuro ngoo korni weendu nder leydi nokku oo. Ko ɗoon Almoraabid njani e maɓɓe e hitaande 1 076, keli bannge e Kummbi Saaleh. Ko ɗuum walliti laamu Soso ngu Sumaaworo Kante heɓtude mo (diiwaan oo), hade Laamu Mali heɓtude mo e juuɗe mum kam ne, e gardagol laamɗo biyetenooɗo Suñnjata Keytaa, e hitaande 1 240.
Bookara Aamadu Bah
Ƴoogirde : wikipédia
Ine jokki
