E kitaale 1995, 1999 e 2003 ko sukaaɓe Singapuur ngoni hoore kawgel winndere paatungel e hiisiwal. E kitaale cakkitiiɗe ɗee kadi, ko kayri woni hoore to bannge moƴƴude jaŋde hiisiwal e nder leyɗe OCDE.
Hol sirlu Singapuur ?
Sirlu Singapuur ko waɗde ko luulndii ko Muritani waɗata koo, ko ardinde jaŋde e ngoƴaaji leydi mum. Singapuur alaa ngaluuji tago, kono ina jogii baaba mum ngaluuji, woni aadee, woni ƴoƴre neɗɗo. Ko ɗuum Singapuur suɓii, so waɗtude doole mum e ƴellite ƴoƴre yimɓe mum. Ko ɗemɗe nay njanngetee e duɗe leydi ndii : Engele, Sinuwaa, Maleere e Tamuleere. Sukaaɓe naatirta toon jaŋde ko duuɓi tati. Neɗɗo fof ina foti janngude ko famɗi fof duuɓi 14. Tolnooji jaŋde ɗii ko tati : tolno gaggaaji, tono lesleso, e tolno hakkundeejo ; ɗii ngoni alaa e sago gooto fof waɗa ɗum en ɗii. Caggal ɗuum ina woodi tonooji ɗiɗi goɗɗi : “caggal jaŋde alaa e sago” e jaaɓi-haaɗtirde.
Singapuur lelnii feere (laawol) jaŋde hiisiwal yuumtunde, addannde sukaaɓe mum heedde yeeso e denndaangal kawgelaaji e ɓetooji winndereeji tuugneteeɗi. Juumtugol feere ndee addanii capanɗe leyɗe goɗɗe ƴeftitde nde e waɗtude huutoraade nde e ekkolaaji mum en walla jarribaande nde heen. Yeru to leydi Farayse, 120 000 almuudo ina kuutoree nde e nder ekkolaaji leslesi.
Peeje jannginirɗe hiisiwal to Faryse (ko e ɗiin jaŋde Muritani tuugii) ina ñeeñɗi haa ɓurti, hay jannginooɓe e koye mum ina kawra e caɗeele faccirde ɗi, tawi noon feere Singapuur ndee ina salii kuñagol winndannde tawi faamaaka. Ko nii Singapuurnaaɓe pirdi jaŋde : hiisiwal ko “ feere ƴellitirde, e ɓeydirde kattanɗe sukaaɓe to bannge waawde miijaade… Wonaa doosɗe ɗe sukaaɓe kuñoytoo hay so mawnii, sibu aɓe mbaawi yiytude ɗeen doosɗe e nder enternet… ko ɓuri himmude koo softinde gaanndi. Alaa e sago ɓe ekkoo miijaade e faamde no hakkille gollortee, ɓe ngoowaa dallinde ”. So en mbelaama tonngiren ɗum “ jaŋde hiisiwal ko ekkinde jiiɓtude gaggaaji ”.
Ɗumɗoo ina yahdi e miijo huunde e jannginooɓe, wiyooɓe wonde faayiida golle almuudo njiyotaako e ɗerewol ƴeewndo ngol tottitta ceerno mum ngol, kattanɗe almuudo e ñeeñal mum keddotoo ko e gunndol ɗo ƴeewndotoo jaabawuuji mum ɗii (ko anndiraa brouillon koo)…
Feere Singapuur ndee tuugii ko e daawe tati janngingol hiisiwal “ko woodi, ko eyɓinaa, e ko hakkilinaa“ (Concrète, image, et abstraite). Ɗum firti ko jaŋde hiisa foti ummoraade ko geɗe goodɗe feewde e ko hakkilinaa. Yeru, ndeen, e ekkolaaji, so sukaaɓe ina ekkinee limoore, ɓe tottetee ko lekkon (batonnets). Ko ɗuum ɓe ekkortoo limoore e ɓeydugol e ustugol e cowgol e peccugol (ko woodi, memotoo). So ummaama ɗoon, ɓe mbaɗta diide lekkon e alluuje (eyɓino). So ɗuum ɓennii ɓe mbaɗta winndirde ɗum lime (kakkilingol), yeru ɓe mbinnda 5+3=8.
Yeru jiiɓtugol gagga tuugingol e feere Singapuur
Aamadu yahii jehre soode kaɓirɗe udditirɗe ekkol. Jeeɗaɓe ɗiɗi (2/7) kaalis mo o nawnoo oo, o soodiri ɗum defte. Caggal ɗuum, o ƴetti joyaɓe nay (4/5) ko o heddoraa koo, o soodi comci. O soodiri feccere ko heddii koo kartaabal. O ƴeewtii poos makko o tawi omo heddoraa 543 ugiyya. No foti o nawnoo ?
Eɗen padi e jaabtawol mon. Ɓuri himmude ɗoo ko hollitde feere jiiɓtugol ɓurnde faamnaade, tawa hay sukaaɓe yahroore e hitaande nayaɓere jaŋde leslesre (e yeru) ina mbaawi faamde jiiɓtol ngol.
OCDE : Njuɓɓudi Gollondiral e Ɓamtaare to bannge Faggudu (L’Organisation de coopération et de développement économiques). E hitaande 2010 ngal rendinnoo ko 35 leydi e teemedde haralleeɓe jooɗiiɓe to Pari. Joɗnde njuɓɓudi ndii kadi woni ko Pari.
Sengapuur : Singapuur ko dowla gonɗo to Asii bannge fuɗnaange worgo. Dowla oo ɗeɓi wayde ko no wuro wooto nii (ko dental nduukon 63). Nokku oo, Alla e mum heewɗe leɗɗe, waɗti soowireede ko “wuro-sardiŋŋe”.
Bookara Aamadu Bah
