Ñalnde 11 noowammbar 2018 waɗi duuɓi 100 ko jeyli hare adunaare adannde ndeƴƴi. Ko ñalnde heen, subaka law (w5: hj15) Nanondiral ciltugol hare adunaare adannde (armistis 1918) sifanoo, ngam teeŋtinde dartagol hare kam e poolgu konuuji “Haɓɓondirɓe” (Alliés) dow Almaañ. Nanondiral ngal noon wonaa jebbilaare. Jebbilaare ndee ko caggal ɗuum waɗoyi, ñalnde 28 suweŋ 1919, ñalnde nanondiral jam (deeƴre) siifetee to Versailles (nder Diiwaan Pari, Farayse).
En podiino artude e “aadi versailles”, hono nanondiral ciltugol tigi rigi wolde adunaare ɗimmere.
Aadi Versailles
Aadi Versailles (Traité de Versailles) ko aadi jam mo Almaañ siifondiri e “Haɓɓondirɓe” ñalnde 28 suweŋ 1919, ngam dartinde haa laaɓa hankadi hare ndee, foolɓe ɓee mbaawna foolaaɓe ɓee yiɗde ɗum en. Aadi oo saaktaa ko ñalnde 10 saawiyee 1920. Ko e makko cosgol Fedde Ngenndiije (Société des Nations –SDN) saaktaa, ko e makko kadi kuuge pawaaɗe e Almaañ e yahdiiɓe mum cifaa. Almaañ teettaa denndaangal njiimaandi mum (koloniiji mum), fawaa kuuge « lomtingol faggudu », waɗanaa haɗde mawnde to bannge koninkaagu. Almaañ noon tawaaka joɗnde lelnunde Aadi oo.
Nokku cuɓaaɗo ngam siifde aadi oo, ina addana Farayse momtude koyeera poolgu Almaañ foolnoo ɗum e wolde hakkunde leyɗe ɗiɗi ɗee e hitaande 1870, sibu ko ɗoon, e nder nokku gooto, hono “boleeru daarorɗe” (Galerie des Glaces), Kaanankiri (Laam-Laamu) Almaañ fukaa ñalnde 18 saawiyee 1871.
Ngonka ciifgol ngol
Leyɗe poolɗe ɗee mbismiima jooɗaniiɓe denndaangal leyɗeele winndere ndee e joɗnde jam ndee, kono ɓe mbismaaki hay neɗɗo gooto e leyɗeele poolanooɗe ɗee, hay Riisi (Riisi tawi wontii bolsewiiri, siifondiri e Almaañ e yahdiiɓe mum nanondiral jam keeringal e hitaande 1917, hade mum waawneede siifde aadi jam lollirɗo Aadi Brest-Litovsk ñalnde 3 mars 1918).
Almaañ ina dottanaa heen kadi keeri kesi. 15% e leydi mayri fappitaa waɗtaa e Farayse (Haut-Rhin, Bas-Rhin) e Belsik e Danemark, e Poloñ (ko ɓuri heewde koo) leydi costaandi. Ko ɓuri heewde heen ko leyɗe ɗe Alñaam heɓtirnoo doole. Ndimaagu leyɗe kese teeŋtinaama heen kadi (Poloñ, Cekoslowaki, Otiris e nder wertallo mum heso ngoo, Almaañ haɗaa ndi).
Kuule keewɗe kadi ƴettaa heen ngam ustude doole Almañ to bannge konu, e hisnude dowlaaji catiiɗi ɗum. Alamaañ ina foti tottitde 5 000 kanu, 25 000 ndiwoowa, belenndeeji mum kala e denndaangal laaɗe mum ndiyam. Laaɗe ndiyam ɗee noon, tawi Almaañ yuwii ɗum en kam en fof woto leyɗe “Haɓɓondirɓe” ɗee keɓtude ɗe. Ina wiyaa heen kadi Almaañ alaa hakke jogaade belenndeeji, e artiyeri e diwooje hare. Konu mum waawaa diwde 100 000 neɗɗo … Ina heen kadi kuule to bannge faggudu e kaalis. Almaañ ina fawaa heen 132 miliyaar mark-or (kaalis Almaañ ɓooyɗo) : hedde 47 312,1 ton kaŋŋe, woni, e ngostiigu abril 2014, hedde 1 420 milyaar oroo (hedde 600 000 milyaar ugiyya MRO). Oon kaalis noon ko ngam feewnitde ko Almaañ wiyaa bonnii e wolde hee, e nder rewo Farayse e nder Belsik. Ko jiidaa e kuuge to banngeeji jeyi (yeru aspiriin e Bayer baɗtaaɗi jeyi aduna fof) ekn. Ko ñalnde 3 oktoobar 2010 ɗoo tan Almaañ gayni yoɓde ñamaande ndee.
Pawtugol junngo e koloniiji Almaañ
Ko noon kadi, haa hannde e damal lomtingol, Almaañ waawnaa woppude koloniiji mum. Kono leyɗe “Haɓɓondirɓe” naataani e ɗiin koloniiji ngam jiimde ɗum en. Ɗe kalfina huufde ɗe tan rewrude e manndaa Fedde Ngenndiije, kono ko njimaandi tigi-rigi woni ɗoon. Ndenndaandi Ndentundi, Farayse, Belsik e Dental Afrik worgo pecci koloniiji Almaañ nder Afrik (Kamaruun, Togo, Tansani, Ruwannda, Burunndi, Namibi). Japon e Ostarali e Ndenndaandi Ndentundi pecci njiimaandi Almaañ nder Pasifik (Nouvelle Guinée…). Reɓi haa yettii kala ko Almaañ joginoo to bannge njulaagu, yeru kontuwaaruuji mum nder winndere ndee : Siin, Siam, Maruk, Misra, Turki ekn.
Almaañ siifii oo « Aadi koyeera » mum hay so welaaka. Ina gasa ɗuum ina jeyaa e sababuuji wolde Hitler umminoyta ngam yoftaade.
Kaayit yummaajo Aadi oo majjii e hitaande 1940, hay gooto anndaa so tawii ko o duppaaɗo. Oon sahaa tawi konuuji Almaañ ina naati Farayse (wolde adunaare ɗiɗmere), ina njaaɓani Pari…
Engele, ɗemngal laawɗungal ɗiɗmal Aadi oo.
Yumma Aadi oo winndaa ko e Farayse, sibu, e oon sahaa (gila e teeminaande 18ɓiire), ko Farayse tan wonnoo ɗemngal dipolomaasi leyɗe hirnaange. Kono Hooreejo Farayse (Georges Clemenceau) jaɓi ɗaɓɓaande Angalteer e Amerik yo Aadi oo winnde kadi e Engele. Nii woni Engele woni ɗemngal ɗiɗmal Aadi oo. Ɗoo, Engele fuɗɗii ƴellitaade e nder dingiral winndere ngal.
Bookara Aamadu Bah
** Hade dumunna Wolde adunaare adannde, “Nanondiral-Taɓɓital” (Triple Entente) ko haɓɓere konu hakkunde Farayse e Laamaandi-Ndentundi e Laamu Riisi. Ɓe kaɓatnoo ko e “Kaɓɓondiral-Taɓɓital” (Triple Alliance) hono Almaañ, OTIRIS-HONGIRI e Itaali.
Jaambareeɓe ɓaleeɓe :
Hikka, jaambareeɓe ɓaleeɓe njejjitaaka. Ñalnde talaata 6/11/2018 Makron yahii to wuro Reims ngam hurmbitde Maandorde waɗanaande “jaambareeɓe Konu ɓaleewu”. Maandorde mahanoo ɗo Reims ɗoo ko e hitaande 1924. Ko ɗum haayre nde meeteruuji nay tooweendi, maandinnde tiraayeer en nayo ina catii ofisee daneejo. Nazi en keliino nde e hitaande 1940, ko jooni nde dartinaa.
“Maresaal” : ** Maresaal woni galaŋ ɓurɗo toowde e nder konu Farayse. Tiitoonde Maresaal Farayse (Maréchal de France) walla amiraal (nder konu diƴƴe) ko tiitoonde teddungal dowla Farayse. Gila maresaal Juin sankii e hitaande 1967, leydi Farayse alaa hay maresaal gooto guurɗo, so wonaa tiitoonde luutiire nde Marie-Pierre Koenig teddiniraa e 1984, sibu o sankiima gila 1970.
