Pulaar ene wiya : « so neɗɗo tafatno hoyre mum, ƴeeŋtinta ko kaŋŋe ». Nde tawnoo gooto fof, so wonii e nder fasɓe mum, yiɗata ko faɗɗude. Tawde noon « ko gable tawata gabbel nde muudo yona », waɗde ko neɗɗo tawtondirta e neɗɗo goɗɗo nde dental wooda. Dental noon ene wooda, tawa wonɓe e mum njokkondiraani. Ko ɗuum woni ko humpitiiɓe ko faati e dente mbiyata « teelal denndangal».
Ngam paamen ko ɗum firti, ndokken yeru daɓɓo, hade men artoyde heen e binndanɗe garooje, so Joomiraaɗo haajii. Yeru oo ko huunde kewa, ɓe funnaange pottita toon e ɓe hirnaange, ɓe rewo tawtondira e ɓe worgo. Gooto e men fof ari ko humpitaade ko waɗi koo, kono haaju mum alaa e ko addi goɗɗo oo koo. Eɗen nganndi sinno ko fedde yuɓɓunde, wonaa noon sifortoo. Fedde, ko miijo wooto addi en, kono oo yeru mo ndokku-ɗen, gooto fof ko muuyo mum addi ɗum, hay sinno ko en rentuɓe ɗo gootel.
Ko ɗuum addi konngol «teelal denndangal». Ko naatirka tan wonnoo, kono wonaa ɗuum woni hannde yeewtere men. Yeewtere men, ko neɗɗo tawii neɗɗo, wiyee dental. So tawii ko yimɓe rennduɓe pinal, ɗemngal, fakko, aadaaji, donaaɗi, iwdi walla neesu, ekn…, mbiyen ɗum leñol. Tawde Pulaar wiyi ko « so neɗɗo tafatno hoyre mum ƴeeŋnata ko kaŋŋe », waɗde kala mo ene haala haala leñol mum soofnataa, sinkat. Sabu jeeyoowo dene jiɗɗo jarnude oo wiyataa « ngaree kaaɗɗe nani ». Ene gasa tawa ko ngoon muuyo yiɗde wiyeede ko kanngol faɗɗi leƴƴi goɗɗi, ɓuri ɗumen alɗude e yonteede addani fulɓe nanngitaade e ko keew-ɗen nande ene haalee, woni « HARAMEEJI JEEƊIƊI ».
So tawii en njaɓii ko neɗɗo tawata neɗɗo nde wiyee leñol, so tawii kadi en njaɓii « neɗɗo ko kullel keewngel wutteeji, baylotoongel ». Waɗde leñol ne en foti waylaade, sabu eɗen keewi nande, so woodii biyɗo «aduna wayliima», woɗɓe mbiya alaa «wonaa aduna oo waylii, ko yimɓe ɓee mbaylii».
So en nanii waylaare yimɓe noon, ko jikkuuji mumen walla aadaaji mumen, sabu eɗen nganndi e aduna keso oo, pine e neesuuji fof ko ko njul-yultondiri. Waɗde, naamno-ɗen koye men, hay sinno ɗii harameeji jeeɗiɗi ngoodiino ne, mbele eɗi lutti woodde haa jooni ? So en paccirii ko paam-ɗen e harameeji ɗii koo, haawnaaki ndañen jaabawol ɗee naamne :
1. Haram gadano oo, ko “ min ngujjataa ”
Sikke alaa, eɗen nganndi wujjude, ko ƴeftude ko jeyaa, tawa ko e suuɗnde. Ko ɗuum waɗi Pulaar wiyde, kala ko gujjo haali ene yeddoo haa heddii konnguɗi tati « nde ngarat-mi ndee mi mooyti ; nde mbiyaa-mi holi oo, mi dog ; nde njaggaa-mi ndee mi fiya ».
2. Haram ɗiɗaɓo oo ko “ Min penataa ”
Eɗen nganndi, fende, ko haalde ko wonaa goonga, ko laaɓaaka, walla haaltude ko ñuumbananoo. Alla yiɗaa, ndimaagu faarnortaako. Duumiiɗo heen fof ne kay heewi ko wonde koyɗo e nder renndo ngo woni ngoo.
3. Haram tataɓo oo ko “ Min Kulataa ”
Eɗen nganndi, hulde huunde ko reentaade ɗum, sabu mum yenaneede ko ndeen huunde waawi ɗum, tee ene waawi bonnande ɗum ko waawaa feewnitande hoyre mum. Kulol noon ene heɓtiniree kadi waasde haalde nde fotnoo haalde, ñuumboo, walla gijeede doga, walla riddeede suuɗoyoo, walla naamneede ko haalnoo yedditoo, ekn.
4. Haram nayaɓo oo ko “ Min njamfotaako ”
Jamfaade, won wiyooɓe ɗum gunndaade. Te mawɗo Jibi Hammee Lih (yoo Alla ɓuuɓan ɗum) meeɗii wiyde, helmere gunndo firdetee e arab ko sirlu. Sabu sabu sirlu ko Arab. Maanaa oo hawritii, sabu fof noddi ko ko mooftaa yaltaani boowal. Waɗde jamfaade, ko waɗde walla wiyde neɗɗo goɗɗo ko boni tawa tinaani, tawa kadi fayndaare baɗɗo oo ko humtude haaju mum, walla bonnande mo jamfii oo. No jamfortee nii noon, ene heewi sifaaji, te ko ɗum jibinta koo kadi ene heewi mbaydiiji. Mi sikkaani so tawi ene jari rokkude yeruuji sabu waasataa, e kala sahaa, eɗen njiya ko wayi noon.
5. Haram joyaɓo oo ko Min taƴataa enɗam
Won ɗo Joomraaɗo wiyi, «kala taƴɗo enɗam, Mi taƴa ɗum ». Eɗen nganndi, taƴde enɗam ko seerndude wondunooɓe ceerungal bonannde, ko waɗde haa weldunooɓe mettondira, haa jiidunooɓe mbonondira, tawa kadi fyndaare joom mu tan ko bonnude ko waawaa feewnitde
6. Haram jeegoɓo oo ko Min pirtataa aadi
Firtude aadi woni yowondireede e konngol, waasa waɗde ɗum tawa tintinaani mo yowondirnoo oo. Ngonkaaji keewɗi ene caaboo ɗum. Ene heen sikkitaare, hulde, mooftude jamfa, fende (sabu joom mum, gila ene haalde, ene anndi waɗataa), nan-nanti, ekn…
7. Haram jeeɗiɓo oo ko Min ɗawataa
Ɗawde noon, ene noddi ammbude. Woni dañde waasa yeɗde heen mo fotnoo yeɗde. Pulaar ene wiya ɗoon «so koɗdiiɗo maa warii ñiiwa ɗawii ma, so a ronkaani eggu, sabu hoɗde gooto ɓuri koɗdiiɗo bonɗo gammbo». Ɗawde kadi, ene firta dañde kattanɗe wallude goɗɗo, ruttoo haɗa ɗum.
En ñaagiima yaafuya, so tawii ngoo ɗoo facciro ene ŋakki. Fayndaare ndee wonnoo ko siftinde anndunooɓe e naamnaade en, «mbele ɗii harameeji jeeɗiɗi ene ngoodi hannde e nder leñol men hee». Kala jogiiɗo heen jaabawol yoo wallu en, mbele ngannden no njooɗori-ɗen.
Malal Sammba GISE
