Mi refta e konngol haaliyanke jiynooɗo ko faamaani, haawaa huli wiyi « ko woni ko ɗum haawnii haaɓnii no suudu wiinndu, niɓɓuru, ruŋtiindu wuro, yulndu e wuttulo ». Sikke alaa, ñalnde kala, daande ko wootere, bojji ko gooti, caɓɓitaali e pelooje ko goote. Refti heen ko naamnal « holi ko haɗi en ɓamtaade »?
Caɗeele won e men noon ko tooñde leƴƴi goɗɗi, e fawde ɗumen ko ngonaani e tuumde ɗumen ko mboyaani mbaɗaani. Ɗuum woni wiy de ko ɓeen kaɗi en yahde. Pulaar dee ene wiya « so hunuko haalaani goonga tan haalata ko fenannde, te haalde goonga sumataa toni ». Ndeen, so neɗɗo aandaama, wiyatee ko « kaalanee mo goonga ». Waɗde, so laawol rewaama, pot ɗen ko haalande koye men goonga, sabu ko en aanduɓe e majje.
Won magiyanke gooto wonnoo leydi Italie ina wiyee Polisinel. So omo ñoha, o ɗalata ko haa o faya e waɗde mago, tawa ko e tawtoreede arɓe yeeɓde e heɗaade mo fof. Ndeke ko o haali fof weejat no ko gumɗo yiyi , walla saroo saaktoo no ko paho nani. Ellee ko hono oon magiyanke moƴƴi e leñol men ngol. Woni gaybinoowo ñabbuuli maggol, mbele waasataa ɗo safaara dañaa.
Sabu ene wiyee so ñawu aybinaaka weeɓataa safrude. So en luɓiima Polisinel ɗemngal; mbiye « ñabbu men ko gooto haa ɗi keɓi ɗiɗi, walla nii ɓura ɗoon ». Eɗen mbiya en ɓittaama, ko heewi, en kaɗaama. Te mo woni kala e men, so heɓii heɓnataa banndum. So heɓaani, ayitoo, ruttoo aybina horeeru mum. Refti heen, alaa ko kaaldaten nanondiren, alaa ko pewjidten paamondiren saka tabitiniden, ko en yooɓiiɓe daaɗe men tan eɗen ngulla, eɗen njoofoo ɓe njoofaaki en, eɗen kaɓa, tikkanen ɓe tinanaani en, sabu mumen kanum en jogaade haajuuji e waasde woƴeede en. Jolfuɓe noon ene mbiya « tikkanɗo mo tinaani ɗum, heewi ko ñaldude coofnda ». Pulaar ɓeydi heen « tumminannde waandu haɗataa ƴiiwoondee toɓde ». Waɗde, holi ko haɗi ndarto ɗen seeɗa, njeeƴo ɗen haa ciftoren to ngummi ɗen, lemo ɗenaa ngannden ro tolni ɗen, njonngo ɗen yeeso haa nenane ɗen ko e laawol ngon ɗen?
Bone yonii kay en nanondiraani, en njiɗanondiraani jam, kono kay cuuren ayibaaji men kam woto woɗɓe nganndude sirluuji men, haa bonɓe e mumen ɓee ngitta ɗo woodi mbaɗta ɗo alaa, kisa ndaña no peewnitorii e men.
Dawriyankooɓe men ndonkii nanondirde saka pewjana en ko nafata en. Annduɓe men, gooto heen fof ene yawa heddiiɓe ɓee, sabu jooɗtoraade ko kanum daɗi yimɓe fof. So tawii noon ko ko fayti e ngenndiyanlooɓe men, ellee won heen ko ronkuɓe faamde nii ko woni darnde mumen, haa kala ɗo njooɗii, wonaa ko ene kaalana en ko deeƴata e hakkillaaji, alaa, kaalanta en ko holi kanum en. Ko ɓeenngoni ɓe haaliyanke gooto wiya Inndeyankooɓe. Nde tawnoo ko inɗe ɓe njiilotoo, ɓe njiilaaki ko ɓamtata renndo ngoo.
So en njanngaani, en liggaaki, en ndentaani, holi ko haɗi jannguɓe, liggii ndenti njawoo en? Pulaar ene wiy « so fowru faliima sagata tan, tawata yiyi ko e jaɓɓal mum ». Waɗde so en njawaama, ko enen mbaɗi. So en njiɗii yaltude e caɗeele, en njiɗondirat, niɗanondiren jam, nafondiren, ndenten, njanngen, liggo ɗen, mo woni kala, junngo mbeeɗen, kala heen jaɓɗo, e mum liggodo ɗen, maw-maw ngitten e koye men. « Njiɗanen mo woni kala ko njiɗan ɗen koye men ».
Malal Sammba GISE
