Haaliyankooɓe ene mbiya « Miñi mum miijo, ko miijtaade ». Kala ko aadee ene hunoo, yo o taw terɗe mum ene kattani gollaade. Miin e bayɗo no am, min teskiima, won e ngonkaaji, ene waɗi darotooɓe mbakta, kunoo ko mbaɗataa. Walla nii kaala ko miijaaki, nduttoo kadi miijoo ko kalataa. Mbele ko hulde reedu, walla ko waasde nuunɗude, walla ko yiɗde wuurde e dow keeceeje ɓe joom mum sikki kañum ɓuri ɗumen jogaade martaba e hakkille. Pulaar noon ene wiya « jarɗo kore looɗe, mut-mutni, futtini gite tappi juuɗe e ndiyam, so rokkaama mbeleendi laɓi tan nanngat heen ».
O nanngiraani mbeleendi laɓi sabu waasde anndude ene gaaña, o nanngiri heen ko aande, ronkude feere woɗnde e sikkude maa ɗum yaltin mo e caɗeele. Ganndo gooto meeɗii, ene haalatnoo ko yowitii e bartagol, o naamnii heɗotonooɓe ɓee « holi ko heewi addande aadee wartaade »? Ñalnde mum, wayɓe heen no am fof liñcitii defte njanngunoo e fittiyaagal, miijooji amen ndogi e jannginooɓe mawɓe ɓe min tuugnortonoo.
Nde ɗum ruuki, ganndo oo jaabtii hoyre mum, jaabawol ngol bayɗo kadi no am fof furƴinani wiyi « ɗum ene fenngiɗi ». Sabu o wiyi ko « waɗata neɗɗo wartaade ko wonde e caɗeele, sikka ko maayde tan safrata ɗe ». Ko ronkude feere haa, feere fewjanaa fof, nannga heen, hay sinno anndaa to nde fayri ɗum. Ellee ko ɗuum waɗi, won e men ene kuutoroo oon fartaŋŋe ngam loowde kusumma e ɓerɗe won e yimɓe, kañum e felɓondirde ɗumen e laamuuji e leƴƴi goɗɗi. Naatna ɗumen e caɗeele, kañum en keɓa ɗah ene njala, sabu mumen yenaneede, caɗeele jogorɗe jibineede heen ɗee ko ɓural wonande ɗumen. “ so hakkille asii woyndu, yoo miijo turo ƴooga”.
Waɗde so mi ɗeɓii haalde, yo joom hakkillaaji en ɗeɓ faamde ». En kumpaaka kay, kala ɗo bone wutti laakara jogii, won mo ɗum nafata, won beltotooɗo heen. Ko oon noon e hono mum en keewi arde e miskineeɓe, leeɓtaaɓe, ɓe hakkeeji mumen njaɓɓaa, nguurta ɗumen e dartaade tawa so punndi ene ruuya farkataa ɗumen, so kaaƴe ene mberlee, ene nganndi yanataa e koye mumen, sabu tawata ko cuuɗoyiima, « ɗaldii mboolo e bone mum ».
Woto neɗɗo lelo e lewlewal sahaa nde asamaan woodaani kaɗooje, wiya yiyaani lewru. Gacce wultaade keewi ko nanngude joom mum haa naange fuɗa lokñita gite mum tawa tinaani. So bannde addii e maa caɗeele, wallu ɗum e feere no yaltiri heen, mbaasaa ruubde ɗum haa naata e hare, naata e haala, naata ɗo waawaa yaltinde hoyre mum, aan njoño-ɗaa, ellee mo tinaani maataani. Waɗooɓe ɗum ɓee, mbaawaa seerndeede e wujjooɓe haa ngasna ngara ene mballa gujjanaaɗo yiilaade. So haala binndoowo ñawii noon, yoo nanɗe janngoowo cellu. Kala mo faamaani yoo ruɗto e kew-kewe, luggiɗina miijo mum, haawnaaki joom mum nana ko haalaaka, yiya ko hollaaka, faama ko ɓoltanaaka haa laaɓi.
Malal Sammba Gise
