Deppuru ( fowru ), ko gootel e kulle ɓurɗe bonde sonngere. Kadi ko kullel ɓurngel kulle joyi dowrowe ɗee waawde ɓadaade yimɓe. Deppuru ko kullel ngel fulɓe ɓuri heewde ko tooñiri e nder kulle ɗee fof, sabu fulɓe alaa ko mbiyaani Demmba. Tinndi e daari, e baccooje hanki fof, fowru kam nawii heen geɗal mum timmungal.
Fowru ko kullel guurayel he ngaska. So he baaɗe maa kaaƴe, maa ñaaruuje, ɗo fowru heɓi fof asat. Walla tawa ina asi hoɗa heen. Ko wayi no wimmballooji kaaƴe. Maa walla duni baɗɗi luurooje lekɗe mawɗe ko wayi no ɓowde, walla boɓore… Kono ngel ɓuri heewde wonde ko he kaaƴe ñaaruuje, leppuɗe. Nde wonno kaaƴe ina mbaɗa petti bayɗi no gasɗe, ɗiin petti ina mbeli suuɗaade. Fowru, no ɓadorii yimɓe nii fof, ñallata ko suuɗaade, he nokkuuji baaɗi nii. Fowru ina yiɗi jeeri mbaɗndi kaaƴe, e ñaaruuje, cewle e caalli leppuɗi. Kono ngannden fowru wonaa e kulle kulɗe sooño no feewi. Sabu kulle keewɗe ina pera maa mbida, maa ngasa, kono demmba heddoo. Hay jawdi lakde ndii ine fera deppi keddoo. Saba e oo sahaa, e nder lesdi Muritani, haa jooni hina waɗi to pobbi keddii.
E hitaande 2023 deppi hina e lesdi hee, kono ko heewi e kullon mbidii, sabu bonee sooño e yimɓe. Sabu ina teskaa ɗo yimɓe ngoni fof, lakde faaɗataa. Yimɓe hina mbata lekɗe, hina cuma lakde, hina mbara kullon, ndeke neɗɗo ko sooño, ngo kullon ɓuri hulde. Ko goonga weeyo hina jogii heen geɗal no feewi.
Deppi ngonata ko pobbi keewɗi, ɗi njogoo arɗo majji. Kadi heewi wonde arɗo pobbi ko reyru. Ɗi mbaɗa gasɗe, ɗi koɗa heen. Pobbi ko e kulle jammaaje njeyaa, kono so lakde yeewii, so dañii tan sonngat hay ñalawma. Fulɓe hina teskii deppuru hina heewi ɓadaade yimɓe. Ndee wonnoo hina heewi ko dañata e yimɓe, sibu Nde wonnoo hina heewi kulle bayɗe no jawdi lakde, pera, kam heddoo, ko ɗuum waɗi, so jawdi ladde ndii ferii, heddotoo tan ko ndi wuro ndii. Ko ɗuum waɗi golwole e fowru e fulɓe hina keewi limotaako. Saba fulɓe ko yimɓe nehooɓe jawdi gila ko ɓooyi.
Fowru heewi jibinde ko he ngaska. Pobbi musninat so ɓesnii. So yahii haa ɗi ngumtii, ɗi mbaɗtii ñaamde kala ko ɗi conngi, ɗi ngartiranat heen coppi ɗii huunde. Hina teskaa kala ɗo pobbi koɗi, hina heewi so a ɓadiima ɗoon tan njiyaa maale mum. Ko wayi no ƴiye e tallanɗe e geɗe bayɗe noon. E nder nguurndam pobbi ko arɗo oo jogotoo ko heewi e ngonka muumen. Sabu ko mayru ɓuri heewde ko yanata e kulle. Hina heewi wonde rewru ɓurndu duuɓi. Kono wordu heewaani laamaade. Kadi ko ɓuri heewde ko e kalifaandi arɗo oo wonata. Fowru wordu ko ko rewii e feere tan ko ɓurii heewde. Ko ɗuum waɗi fulɓe mbiyi : “ cammalal mbaroodi ɓuri cagataagal fowru ». Nde tawnoo mbaroodi ko kam woni arɗo seto mum. Kadi so deppi ngummaniima rewngo, ko majji fof ndenndata fudo ngoo, hay so tawii ne ko reyru wooturu ummii, gori ɗii ndenndat. Kono ko gonduɗi e nder laamu gooto tan, woɗndu yantataa heen. Fudo pobbi e fudo dawaaɗi wuro e boyeeji fof nanndi, to batte denndal. Hoto njejjiten kala laamu e laamuuji kulle weeɓaani yantude. Kona yanta heen kala, ko maa pooɓne, so wonaa tawa arɗo oo ina welaa yantere ndee. Kadi so pobbi mbaɗii fudo wiyatee e pulaar ko “ jeelɗi ”.
Nde wonnoo fulɓe ko yimɓe yiɗɓe kulle, kaadi ko teddinɓe kulle lakde e ngoka mum en. Ko ɗuum waɗi hina teskaa kala, nde pobbi njeeli (pudii), mbaretaake. Kadii so njeelii sonngataa. Kadii hina mbaawi yahde haa naata wuro, tawa alaa ko mbonni.
Kadii ko deppi suuɗatoo yimɓe ñalawma koo fof so njeelii, cuuɗotaako. Hina mbaawi feƴtitde ( feccitde), wuro kono alaa koɗi mbonnat, e oon sahaa. Kadii fulɓe hina njogii feƴƴo, ɓaƴƴal, ko e reenaade woto lekki ki maay, ko ɗuum waɗii heɓe peƴƴa ngoon feƴƴo. Ndeke fulɓe heɓee ndeeninoo lakde e kulle mum, e puɗi mum. Saba fulɓe ko remooɓe e aynaaɓe, e geɗe goɗɗe e nguurndam neɗɗo.
Ko fulɓe kaali koo e fowru ina heewi. Fulɓe hina njogaanii fowru inɗe keewɗe e baccooje mum.
So en kibbatiima e miijo, e ko ɓeɗnii, heɗen mbaawi wiyde fowrune ko kulle ngel wonaa edda gooto. Ko ɗuum waɗi hannde inɗe keewɗe keddiima e heen edda gooto. Sabu so a yahii nokkuuji goɗɗi e nder, Afrik, walla duuɗe goɗɗe, maa yiy-toon eddaali pobbi goɗɗi. E nder yiyde am, haŋki nde kulle ngoodi ndee e ɗii nokkuuji peraani tawaa, e oon sahaa, hina sella tawaa, ndu woni heen fof, heɓe njogii nooɓe mbi`ata ndu. Maa walla nde fulɓe perii carii e, Afrik,. Ngarii yoga e nokkuuji tawaani ɗoon eddaaji ɗii fof, ɓe nanngi innde, walla inɗe. Ɓe inniri oon edda mboɓe tawii ɗoon o. Kadii wontii hannde ngaddinaaji, e yoga e miijooji fulɓe. Ndeke alaa e sago ƴeewen nde ɗemngal pulaar woni e faaɗtude. Miin e yiyannde am:
Ko heewi e ko wiyeetee hannde ko ngaddinaaji ko ko faaɗtinta ɗemngal tan. Ko goonga ngaddinaaji ko e ngalu ɓurɗo yooɗde e ngaluuji ɗemɗe. Lono wotoo won yoolirde yoga e kelmeendi men!
Sabu haŋki fulɓe hinaa njogii noo no mbiyata eddaaji kulle ɓe ngondunoo fof. Hina muusa am -mi, so ko wonnoo joyi, so wontii gootel, walla ko wonnoo ɗiɗi wontii gootel. Alaa e sago ko maa mbaɗten hakkillaaji, no feewi. Njaafo ɗon seernaaɓe am, e janngooɓe pulaar, e nanooɓe ɗum ko miijo am tan. Ko yiɗde artirde hakkillaaji, yoga e miijiyankooɓe pulaar, e jentiyankooɓe mum.
So en ngartii e fowru. Ko fowru, e deppuru, e cillel, e demmbayal, e ɓaleeru, e njuru, e waasooru, e bonnooru, e ɗum ɗoo fof ko inɗe e baccooje mum.
Ɗee fulɓe mbiyi depputu. Hina waawi tawaa ɓurii ɗoon. Kadii hinaa teskaa so fowru jibinaama, yahii haa entaama, fuɗɗiima mawnude. E oon sahaa hinaa heewi waasde ɗooftaade laamu arɗo o, ndu riiwee yaltinee dental, teela ɗuum noon wonaa ko moƴƴi e renndo pobbi.
Kadii nduun heewi wiyeede ko yegeñ. Yegeñ ko deppel ngel siwaa mawnude. Kadii ngel sonngataa, ina sella tawaa ko famɗude ngel nafoore addi haa ngel yaltinaa dental.
Heewi wonde noon ko cofru wordu. Yegeñ ko innde nde fulɓe inniri, sabu hay so a ƴeewii to wammbaaɓe ina waɗi yegeñ, kono woto njejjiten ko bammbaaɗo mbo hoɗataa, wiyaatee yegeñ. Kono ndee innde ko fowru jeyi. Ko tolno e nguurndam pobbi. So riiwaama e dental heewi wuurde ko e kedde, ko weeɓaani ko e renndo pobbi so ko kedde. Walla e geɗa sewɗe. So deppi ndentii koɗii, nde wonnoo ko keewɗi heewi wonde. Kadii ko e kulle jammaaje jeyaa so hiiri tan ngonata ko e tallasde ina ndilla ina keblanoo yaltude. E oon sahaa heewi wonde ko kikiiɗe. Ɗii njalta ɗii tiindoo, tufle. So tawii ko ceeɗu, ɗii keewi ko nanngude lappi ɗii tiindo tufle, e cewle, e gure hiɗi njiiloo ko ɗi mbonni. Ɗii keewi ko saraade. Ɗi peccoo ndu woni fof wooda to tiindii,. Ko ɗuum waɗii mawɓe men mbiyi: » fowru hinaa reena tufle jeeɗiɗi walla gure jeeɗiɗi. » Ko goonga hay so tawii fotaani noon ne hina waawi ɓurde ɗoon. Heewde e famɗude fof, firti ko alaa no fotataa. Ko yiɗde anndinde en hinaa reena ko heewi. Kono ngannden wonaa wooturu, ko pobbi keewɗi caratoo, ndu woni heen fof, hinaa yiyloo ko yani. Kono ko ɓurii heewde ko arɗo majji oo hewi ardaade njangu. Hinaa teskaa so deppi njaltii hinaa ŋuuña. So ŋuuñii warii daande tan, anndu ɓadiima. Sabu fulɓe e wonde aynaaɓe, walla wuurduɓe e kulle. Hinaa teskoo dille mum. Haaɓe nganndi fowru so woɗɗii e so ɓadiima e dille mum. Haŋki e mawɓe men so fowru dillii tan heɓe nganndi, nduu maa bonnu hannde. Walla nii ndu bonnii, tawaa ɓee njiyaani ndu nih ko e dille mayru tan ɓe pawii. Tawaa kadii ko noon wayi.
Ɗiiɗoo teskuyaaji fulɓe hinaa teskiiɗi e deppuru. So haarii e so haaraani fof heɓe nganndi dille mum. Kadii heɓe nganndi e fowru ko ɓe nganndaa e kulle goɗɗe. Kala dille ɗee fowru dilli so mawɓe fulɓe nanii hinaa nganndi, ko ɗee dille pirata. Fowru hinaa juhaa so yanii e neɗɗo jamma e lakde tawaa ko gooto, walla so yanii e kullel ngel huli. Hinaa heewi juhde. Juhde noon to pobbi ko noddondiral, so en njiɗii mbiyen. Sabu hinaa nanndi e yiilaade ballal. Sabu hinaa teskaa so pobbi njuhii kala nanndu heewi ko nootaade. Ndeke juhngo ko e noddaali pobbi jeyaa. So deppi njuhii neɗɗo hinaa keewi gaatureeje. Sabu hinaa njalo, hinaa tiisondiraa haa peete njalta. Kadii hinaa ndogana haa ɓadoo nguus ulla e mum lesdi. Ɗuum fof ko haa neɗɗo hulaa. Kono so neɗɗo hulaani pobbi, keewaani yande e mum, so wonaa ɗii ɓuraa heewde, walla ɗii ɓura woowde yande e yimɓe. Ko goonga juheede hinaa hulɓinii kono, mbo hulaani o ɓuri heewde sowde e bone pobbi. Deppuru ko kullel sonngayel. Kadii ko e kulle ɓurɗe muusde sonngere. Sabu fowru ñaamata ko gilaa hinaa wuuri. Wonaa e kulle barooje, haa ɓuuɓa ñaama jeyaa. Kam ko e kulle ñaamooje ko sonngii ko gilaa hinaa darii. Sabu so fowru riiwii ko wayiino nagge, hinaa waawi ñaamde haa haara, tawaa henge wuuri,. Haa teeŋtinoon so hinaa nanaa dille yimɓe jaɓooɓe. Saba so mawɓe haŋki nanii oolaango hinaa ndoga haa ɓadoo tawaa ngullaani ko ɓeewaani ko, so pullo nande nagge mum hinaa ooloo waasa wullu, ndaw ko saɗi. Kono heɓe teskii so fowru nanii tan yiiroto. Kamɓe fof e anndude fowru hinaa yaawi hunduko saka nde yiirii. Fowtu kala ɗo nanngi ko maa taƴa,. So taƴii tan riŋkoo. Kam aaccata ƴakkataa riŋkoto tan.
Fowru hinaa heewi gaatureeje. Sabu hay so ina yanaa e nayi, hinaa heewi iwrude e hennde huña laaci, waɗaa gaatureeje, mbelee maa nayi ɗi laawo. Kadii hinaa heewi so laawii nayi dartoo heɗoo. Nde wonnoo hinaa anndi kala mbo selaani yande e nayi pullo jooni pullo yana e mum. Hinaa heewi so laawii dartoo kadii abbitoo haa naata e majji kadii daroo heɗoo. So timmii laabi tati heewi ko nanngude. Ko nii fowru ɓuri heewde laawirde nayi jamma. Sabu fowru ko kullel pownubgel no feewi.
Fowru hinaa yana e jawdi lakde, kadii hinaa biftoo e wuro, walla wiido walla ko nanndi heen.So pobbi conngii padandirta, kala heen leelndu so reenaaki tawa gasi. So wonaa kullel ngel ɗi conngingel ɓura mawnude… Fowru ina ñaama jiiba e ko dañii fof. Fowru hinaa yana e ko kulle goɗɗe conngi, loppita. Hinaa jeyaa e jikkuuji deppuru, huuñɗude, e wonde borjoŋo, e waasde hellifeede.
Fowru hina loppita ko barooɗe conngi. Haa teeŋti e so tawii ko ngootiri. Ɗuum kam ɗi noddondirat tan ɗii keɓta. Nde wonnoo pobbi ko keewal kuutortoo, hinaa heewi so ɗi janii e ko kulle goɗɗe conngi, ɗii loppita. Ko wayiino ngam so ƴeŋŋinaani tan ɗii loppitat. Hay so ko wooturu. Fowru so feewnatiima e coppi (ɓoosaaji), mbaroodi e ngatam, tan warat. Fowru ko kullel kulngel reedu no feewi. Kono ko fowru huli koo reedu fof, so sonngii weeɓaani loppitde. Nde wonnoo ko lullel kuuñɗungel. Kadii ko ɓuri heewde njuru hisnirta nguura mum, ko waɗde e reedu. Kadii hinaa teskaa nde kulle tinata, tawata ko gasi. Ko kullel jaawngel hunduko. Mbaroodi hinaa loppita ko njuru sonngi kono heewaani. Sabu tawata ko pobbi ɗii keewaani, walla ko sonngaa ko hinaa mawni. Walla keewal barooɗe ɗe. E nder nguurndam kulle lakde ( ladde ), keewal hinaa heewi heen, nafoore. Saba keewal hinaa adda kisal, hinaa hisna nguura. Kono kadii hinaa naaɓndii nguura keewka, ko weeɓaani hisnu ko e ngonka kulle lakde. Fowru wonaa e kulle ƴeeŋooje jeyaa. Ko e kulle ɗe ƴeeŋataa jeyaa.
Cillel ko e kulle jammaaje jeyaa, kadii ɓuri yiɗde ko niɓɓere, yiɗaa lewlewal.
Ko ɗuum waɗii fulɓe mbiyi: » fowru meeɗii yahde jamma hinaa hawri e lewru ko lewlewal, sappo e nayi. « kadii lewru nduu hinaa wirnii e duule, tan njuru wonii e mooytaade, ruɓi haa ɓadii ko ruɓata ko, tan leelewal ngal ɗelñatii, ɗoon tan nduu hooynii, ndu wiyi: » duppu ngo. «
Nde wonnoo fowru ko Bari yettaa, yiɗaa ko laaɓi. Konoo kadii hinaa teskaa. Fowru so juhii neɗɗo, so o naatii e ɗo sukki tan heewi ko fadoyde ɗum, haa o yalta ɗo niɓɓiɗi ɗoo.
Nde wonnoo ko kullel kulngel reedu no feewi so jamma arii yiɗaa ɗo sukki no feewi. Nde wonnoo ko fowru, yetti teppere mum, ɓuri heew e ko yetti doole mum, e cuusal mum. Fowru ɓuri yiɗde e jawdi wuro fof ko mbabba. E wiyde fulɓe. Heɗen mbaawi waɗtude ɗum e tooñanngeeji fulɓe e fowru.
Kono woto njejjiten, mbabba ko kullel ngel fulɓe nehi. Hinaa teskaa so nayi oorii jamma, bamɗi hinaa keewi yahdude e nayi ɗi. So fowru yanii e nayi ɗii, laawiiɗi tan hinaa heewi yande e mbabba, oordu nooba e majji ba. Sabu ba heewi ko serindaade, fowru noon hinaa yiɗi ko seraandii.
Ko ɗuum waɗi hinaa heewi yande e mbabba so oordii e nayi. Nde wonnoo mbabba hinaa weeɓi foolde. Kadii hinaa teskaa fowru hinaa wiya: » e jimol mum, maa walla jargoore mum e mbabba.
tekka laral wela teewu. » Ko goonga mbabba hinaa jogii cowanɗe heɗe mbaawi warde, soɗe njanii ɗo warata. Ko goonga mbabba hinaa haɓtoo njuru, haa horanoo mba. Haa teeŋti e ngorba kanba, mbaarnu ba. Baan gorbi e kulle keewɗe hinaa taarooba. Maa walla mbabba ɓesba. Kadii e nguurndam kulle kala, heen ko ɓesni ( ɓeyni ), bonki mum e ñanngeende, mum hinaa ɓesdoo. So fowru jartadinii hinaa waɗta naatde e nder jofaano, haani e nder cuuɗi biftoo. So fowru biftiima hinaa heewi taaɓaade seeɗa joƴƴina, heɓɓitoo. Ko ɓuri heew e ko njuru biftii loppitaa ko ɗo heɓɓitoo ɗo.
✍️Kaaliidu Jibi Soh
