Dogoŋ en ko leñol tawateegnol to leydi Mali, dow tule Banjagara. Huunde seeɗa e maɓɓe ina tawee e leyɗeele goɗɗe nder Afrik bannge hirnaange. Dogoŋ en ina koɗdi e Fulɓe, kam e Booso en e Wambarankooɓe. Hannde oo eɓe carii e nguron dow ɗeen tule, jookre ɗeen gure rewii haa waɗi wonnde, kamɓe fof e waasde heewde, eɓe njogii ngaddinaaji ɗemngal ceertuɗi, ɗi keewal mum-en tolnoytoo e capanɗe limti-limtinɗe. Hannde ko heewi e maɓɓe so njiɗii nanondirde, kaaldata ko ɗemngal baangal no Fulfulde.
Hannde noon neli en toon ko kaawisa mawɗo, haawniinde haawnde annduɓe yonta kesa kaa, so ganndal maɓɓe weeyo, ganndal ganniwal to maɓɓe. Sabu ngol leñol hollirii geɗe kaawniiɗe paatuɗe e ganndal koode, geɗe ɗe sifaa mum en noddi kuutorogol kaɓirɗe kese ŋeemitiiɗe ɗe Dogoŋ en tawraaka. Ɓe keɓii sifaade koode ɗe njiyotaako, ɓe kiisii mare mum en, ɓe toŋngi ɗeen e pine maɓɓe.
Saatu njiimaadi, Farayse woownoo ko nelde annduɓe mum ngam ɓetde pine e nguurndam leƴƴi nokku nguu. Marsel Giriyol woni oon gidiiɗo huccude e oon sifaa Dogoŋ en njogii. Caggal ɗum almudɓe makko waaɓe no Sermen Jeterlen en liggiima heen. E defte ɗe ɓe mbinndi, ɓe kollirii huunde e ɗeen kaawniiɗe Dogon en.
Ko adii fof, Dogon en na njogii daartol mum en tago. E nder ngool daartol eɓe kaala ganndal koode. Hoodere yummayre ngaal ganndal ko nde Fulɓe mbiyata Jaayre ndee, anndiraande Sirius e ɗemɗe jaaliiɗe ɗee. Kamɓe Dogon en ɓe inniri nde ko Sigi (Sigi Tolo. “Tolo” firti hoodere e ɗemngal maɓɓe). Ko ndeen hoodere woni ɓurnde jalbude e ndoogu nguu. Ɓaydi mi jooɗtoraaki haalde ɗo ciimtol maɓɓe tago ngoo, mi juutnotaako e peeñgol ndeen hoodere, wonannde ganndal maɓɓe.
Hoodere Sigi (walla mbiyen jaayre) ina jogii yaadiinde, wanngantoonde ndee. Dogoŋ en mbiyata ndeen ko Po tolo (Po ko abbere firti). Po noon ko hoodere nde yiyotaako, sabu ko hoodere maaynde.
Ciftinen wonnde hoodere wayi ko no masiŋ nii, duppat kuuje biyateeɗe ndiƴƴam, jiirta gaaluuɗe mum en, waɗta ɗum en gaaluuɗe ɓurɗe teddude, hono ɗe Heliyoom ɗee nih. Ko ɗum addi lewñere ndee. So ndiƴƴam ɗam horii, nde waɗta jiirtude gaaluuɗe heliyoom ɗee, nde waɗta ɗe kuuje ɓurɗe teddude, no ɗe Karbon ɗee, walla ɗe ngurwam ɗee. E ngaal daawal hoodere ndee hanti woni ko e anngude, ina haɓa e wonki, ko ɗoon nde ƴuufata, nde wonta maamaare woɗeere. Daawal cakkitiingal ngal, ndee maamaare ɗoomta, famɗitoya, wontoya rooɓaande raneere. Ndeen rooɓaande noon ko teddunde sanne, gabbel mooɓam mum tan na fota ton to baɗte teddeendi. Saabii ɗum ko kuuje tedduɗe tiɗɗondiri heen. Ndeen noon, hanti, hoodere ndee waasata lewñam mum. Nde maaya.
Hoodere Dogon en mbiyata Po ndee, ko hoodere maaynde ko ɓooyi, waɗde nde yiyotaako (so wonaa tawa ko lonngorɗe ŋeemitiiɗe kuutoraa). Kono e ndena ɗoon wannganoo Sigi. Dogon en, e haawniinde nde suwaa tawo fire, kiisiima, tawii wonnde kowol (walla taarol) mayre ko duuɓi 50. Gannde kese kiisiriima kuule dartiiɗe tawii ko duuɓi 49,9, wadde ko tolnii e duuɓi 50 !
Hol no Dogon en mbaɗi ?
Ciftinen wonnde, e teeminannde 19ɓiire, annduɓe waaɓe no hiisiyanke Almaañnaajo mbiyateeɗo Gibs, tuumiino wonnde Sirius (hono Sigi walla Jaayre) ina foti jogaade yahdiinde maaynde, sabu o heɓii teskaade wonnde taartaarol mayre ina halja, tee ko hono ɗeen jahdiiɗe mbaawi saabaade ndeen haljere. Ko caggal ɗum annduɓe weeyo, huutortooɓe ganndal dartingal, keɓi dallinnde goodal Po (ndeen innaa Sirius B walla Sirius ɗimmo).
Kono oon sahaa, ɓeen annduɓe ina ngoɗɗi faayde wonnde won dariiɓe e dow tule Bañnjagara ina kiisii ndeen hoodere ko ɓooyi, etee naattinii ɗum e pine mum gila law, ngati Dogon en ina njogii « pijirlooji » ɗi ɓe inniri Sigi, ɗiin ndooratee ko kala duuɓi capanɗe joy (walla ko tolnii ɗoon) fotde duuɓi jeeɗiɗi haa sappo, ɗiin pawii ko e ganndal maɓɓe goodal kan e taartaarol Po, hono Sirius B. Dogon en njawtii ɗoon seeɗa, so ko goongɗinnde wonnde yahdiinde tataɓere ina woodani Sigi, ndeen ɓe inniri ɗum ko Emma ya tolo, ndeen gannde kese njiytaani ɗum tawo, kono nde annduɓe weeyo ndaardi koode ɗee won e lonngorɗe, won haljere sooynaa e Po ; ndeen haljere ina gasa tawa ko yahdiinde saabii ɗum ! Ko ɗum waɗi yimɓe ina kaala haala Sirius C, walla Sirius tataɓo cikkaaɗo, mo dallinaaka tawo.
Kono ɗoon fof so yawtii, Dogon en won ko kaalnoo e geɗe weeyiwe nder sato naange. Kono fof kadi so yawtaama, e nder daartol tago Dogon en, ina tawee konngi laaɓtuɗi, jahduɗi e faamaawuya gannde kese keɓi e tago ngoo. So haalde haala teddeendi e pamareewi (waɗde tekkeendi) hoodere rooɓaande raneere, so wiyde ko nde mbaadi nguurndam, ɗum ko miijooji celluɗi. Sabu hannde ina anndaa wonnde kuuje diiñorɗe nguurndam (karbon, ngurwam, ekn…) ko ɗeen koode ngoni cewle mum en.
Joofaade pamaram Po (eɓe kuutoroo Po e mbaydi ndi wonaa hoodiwiri) e mbaydi tago ina siftina moɓel, hono atome. Etee sifa oo ina haani. No ɓe kaaldirta petagol tago nii ina yahdi kadi e petagol gannde kese kaalata ngol. Ko ɗum waɗi Dogon en kollii ko maantini e ŋelam afriknaaɓe ɓooyɓe.
Hannde oo, ina laaɓi wonnde ko kaawniiɗe ɓuri heewde e ngaal ganndal. Kono Afriknaaɓe ina poti tinnde ɗii fiyakuuji, ndiiña e majji wiɗtooji mum en nder gannde kese. Sabu ɗum ina waawi waaynude hakkillaaji maɓɓe, ngati kala leñol etatoo ko waaynoraade gannde adiiɓe mum en. Ko ɗum waɗi, hay so ko e maande tan, en njogotaako jooɗorde wiɗto gannde kese wiyateende « Emma ya » ngam, goo, ruttude teddungal; e, ɗiɗi, hollirde caasal men e urmbitde ko suuɗii, yiyotaako, ngam heɓde faamaawuya tago ngoo.
Muhammadu Faalil Sih
Kelmeendi:
Kuuje = les elements
Ndiƴƴam = Hydrogene
Ɓakdi (= ñisaari = memtinaari) = matière
Lewñam = luminosité
Haljere = perturbation
Rooɓaande raneere = naine blanche
Mittere = atome
Waaynude = inspirer
Waaynaade = s’inspirer
Sewlo = nature
