Sikke alaa, ko faati e jeyi leydi ene yeewtee hannde no feewi e nder leyɗeele ɗee kala. Muritani ne daɗaani heen. Ngam siftinde anndunooɓe e humpitde ɓe nganndaano, kuule keewɗe ngootaama e leydi ndii, tawi toɗɗii ko ko faati e no neɗɗo hisnirta jeyi mum leydi. Ene e ɗɗen kuule :
• Kuulala T° 60-139 njaɓangal ñalnde 2 lewru Ut 1960 ;
•Yamirannde T° 83-127 jaɓaande ñalnde 5 lewru Suwee1983 ;
• Dekkere siifaande ñalnde 17 lewru Suliyee 2000 ;
• Dekkere tabitinirde siifaande ñalnde 31 Lewru Marse 2010 ;
•Kuulal T°2000-044 jowitiingal e ngaynaaka ciifangal ñalnde 26 lewru Suliyee 2000 ;
Ɗee kuule e jamirooje fof noon, tuugnii ko e waylo-waylooji meeɗɗi waɗde e daawe keewɗe :
• Daawal gadanal ngal ko tuggi 1930 haa 1960, woni e sahaa kalfaandi tuubakiri, haa Muritani heɓi hoyre mum ;
• Daawal ɗiɗmal ngal ko tuggude hitaande1960 haa hitaande 1970. Ko ndeen kuulal T°60-139 siifaa ñalnde 2 lewru ut 1960 ;
• Daawal tataɓal ngal ko tuggi hitaande 1970 haa hitaande 1983. Ko e ndee hitaande 1983 tabitine gadane paatuɗe e jeyi leydi mbaɗaa ;
• Daawal nayaɓal ngal ko tuggi hitaande 1983 haa hannde, jowitiingal e waylo-waylooji mbaydi jeyi leydi e jokkondiral mum e uddooji baɗanooɗi ɗii.
Ene moƴƴi kadi ciftinen, leydi ene jeyiree e fannuuji ɗiɗi teeŋtuɗi
• Fannu aada, woni roni ronna. Ko oon fannu nganndu-ɗen, kono hannde won ko waylii heen, sabu kuule kese arde ;
• Fannu keso, paytuɗo e tabitinirde jeyi mum leydi, dañande ɗum kaayitaaji.
Fannu cakkiti-ɗen haalde ɗoo oo noon ene addi haala haa heewi, nde tawnoo heewɓe e men kollitii nganndaa laabi deweteeɗi, woɗɓe ngoytii ko laabi ɗii ene njuuti tee ene keewi giye. Ko ɗuum waɗi, heewɓe fuɗɗinooɓe naatde heen nii njammu, ngoppi. Hay sinno eɗen nganndi wonaa feere moƴƴere, sabu Pulaar ene wiya, “no liɗɗi piiɗiri fof ngawiree noon”.
Waɗde ene moƴƴi ciftinen anndunooɓe, kadi kumpiten ɓe nganndaano, laabi potɗi reweede ngam hisnude jeyi leydi ; haa teeŋti e ndemateendi, tawi kadi yiɗi jeyde ɗum ngam golle ko pelle ɗe ngonaa laaamuyankooje biyateeɗe Koppertiif.
E nder ɗuum, huufata ko wayi noon ko goomuuji tati ɗi njiydaa tolnooji, waɗde ɗi njooɗodtaako, soko jawtinondirooji:
• Heen goomu ko goomu ngenndi;
•Goomu hakkundeewu nguu ko goomu diiwaanyankeewu;
•Goomu ngonngu les nguu ko goomu falndeyankeewu.
Jooni noon, ngam hisnude jeyi leydi, holi ko fedde remooɓe walla aynaaɓe foti waɗde ?
Kaayitaaji potɗi arde :
•Adii fof ko waɗde ɗaɓɓaande fayde e mawɗo falnde, woni Haakem;
•Rewi heen ko addude ɗereeji kollirooji fedde ndee ene woodi tee heɓtinaama (woni ciimtol Batu cosngu fedde ndee, doosɗe e sarɗiyeji ndernderi, ekn ;
•ɗereeji kollirooji wonde nokku oo ene rematenoo e ko duumii;
•Natal nokku oo (ko natiraa junngo);
•Kaayit keɓtinirɗo jibinegol mawɗo koppe oo. Ko ɓur-ɗen anndirde kaayit juddu;
• Seedewol dallinirgol wonde hoyreejo fedde ndee ko e leydi hee tigi jeyaa.
Ko laamu (Haakem) foti waɗde
Ko adii nde Haakem (Gaardiiɗo Falnde) ene rokka yamiroore yo Koppe ɗee pandinane leydi ndii walla yo kaɗe ɗum, omo foti tawo waɗde ko pay-ɗen e hollirde jooni koo:
•Seedewol kolliroowol ɗaɓɓaande waɗama;
•Nebbiso ngam seedtaade goodal leydi ndii e baawgol mum huutoreede ;
•Ɗerewol ɗakkee ɗoon, tawi ngol hollirta ko leydi ndii (ɗo ndi woni, ko heedi ndi fuɗnaange, hiirnange, rewo e worgo). Wayata ko no ɗerewol naamnal nii. Ɗuum ko mbele so won kappitiiɗo ko kañum jeyi, noddee rokka dalillaaji;
•So alaa kappitiiɗo, o ɗakka ɗoon ɗerewol kolliroowol ngaal naamnal yowaama;
•O winnda kumpital o nelda Rajo;
•O ruɗtoo kadi o nelda halleeɓe ngam kumpitaade ngonka leydi ndii e jookli mum nayi ɗii.
So tawii ngal daawal ɓennii, rewata heen ko daawal hiñño ɗereeji ɗii :
• Caggal nde ɗereeji ɗii njoɗɗinaa to kalfinaaɗo jeyi leyɗeele e nder ardorde falnde ndee (Mugaaɗaa), oon rokkira seedewol kolliroowol ɗereeji ɗii njoɗɗinaama ɗoon ;
• Gardinaaɗo jeyi leyɗeele oo ƴeewtindoo loowdi ndii, caggal ɗuum waɗana joom mum tonngoode ;
• Ɗum nawee to goomu haralleeɓe too ngam ƴeewndoo so tawii alaa kappitiiɗo, so tawii nokku oo wonaa denndaaɗo ene reenaa, so tawii leydi ndii wonaa ndesaandi ɗoon ngam gollaade heen goɗɗum tawi ko ko faati e nafoore renndo, ekn ;
• E ngaan sahnga, o rokka heen miijo makko, tuugnaade e karallaagal ;
• E ngaan sahnga, kaayitaaji ɗii fof nduɗtoo to Hakem (Gardiiɗo Falnde) ;
• So tawii ko leydi ndi wertaango mum ɓuraani ektaaruuji 10, Mawɗo falnde ene waawi yamirde yo leydi ndii fandine ;
• Kala noon leydi ndi wertaango mum ɓuri ektaaruuji sappo, Gardiiɗo Falnde neldata ɗum ko to Gardiiɗo Diiwaan, woni Waali ;
• Walla joɗɗina Goomu mum, yuurnitoo ɗereeji ɗi, rokka yamiroore e jeyi leyɗeele ɗe wertaango mumen ɓuraani 30 ektaar ɗee ;
• Wonande leyɗeele ɗe wertaango mumen diwti 30 ektaar ɗee, ɗereeji mumen neldetee ko Goomu Ngenndi kalfinaangu jeyi leyɗeele ;
• So Goowu Ngenndiiwu nguu waɗii golle mum haa gasnii, ko Jaagorgal Kalfinnaangal Ngalu ƴeftata pellital e kala ko yowitii e leyɗeele ɗe wertaango mumen njahi haa timmi ektaruuji 100 ;
• Ko ndeen fellitannde nawatee batu jaagorɗe ngam rokkude yamiroore yo joom leydi oo fandin leydi mum ;
• E ngaan sahnga, ɗum tonngee e ɗereeji, waɗanee tonngoode seedtinirde, nde joom jeyi oo jogotoo haa nde heɓi ko wiyatee TIITAR FONSIYEE koo.
E sahaa nde mbaɗatno-ɗen ngoo wiɗto e nder diiwaan Barakna, en kawrii e mawɗo gooto wiyi en « laawol ngol ene juuti, tee ene heewi kooce », kono enen kam en ciftintu tan ko Pulaar wiynoo « mo muñaani cuurki dañataa ƴulɓe ». Pawtaten heen tan ko « neɗɗo yo won maccuɗo haaju mum », kadi faama « kala ko saɗti adan maa weeɓtoy waɗtan, e ballal Joomiraaɗo ».
Malal Sammba Gise
