Pulaar ene wiya « woto bone yan ɗo haanaani, gaño daña sago mum ». Nde Pulaar wiyi nii ndee, elle firti ko won ɗo bone haani yande. Tee ene anndaa « ɗo bone yani fof, heewi ko ficcude laaci ». Waɗde alaa potɗo duwaade « yo suudu koɗdiiɗo mum sum ». Sabu so ɗum laatiima, hoɗiiɓe ndaɗataa. Ko ɗum waɗi, mi haawaama won e laamuuji, daraade ene nduñca mbele fitinaaaji Senegaal ɗii ene ɓeydoo roytude.
Mi siftina, Senegaal ko ngootiri e leyɗeele Afrik ɗi nganndaa dergitgol laamu tawa ko koninkooɓe caabii. Kono tan dee, tawde Pulaar wiyi ko « joom teewu ñawat sellat », waɗde leydi njeyaandi e Afrik bannge worgo, dillude ɗum wonaa bulet. Ene moƴƴi kadi, mi siftina anndunooɓe, nde Seengoor woppi laamu, ko Abdu Juuf o totti. Caggal pooɗondiral e wooteeji, Abdullaay Waddu heɓti laamu nguu. Wooteeji dewɗi heen ɗii, ko Makki Sal jooɗii e jappeere hee. Sikke alaa noon, kala heen mo ene yaha, leydi ndii ɗeɓata wayde ko no jirgitto seeɗa nii. Nde tawnoo jappeere laamu ndee ene heewi jarabi. Ellee noon, ko laamu Makki Sal ɓuri heewde dille. Fuɗɗorii ko e Ceerno Muriteeɓe biyatenooɗo Beeco Cuun (yo Alla yurmo ɗum yaafoo), tuumanooɗo warde almuɓɓe mum ubbi e suuɗnde. Ɗoon ɗeɓi wayde no waɗat dille, sabu almuɓɓe oon Ceernaajo heewde doole e nder leydi hee. Rewi heen ko nanngal Kariim Waddu, tuumaaɗo borjinde kaalis e kaɓirɗe dañanooɗe e pottital fedde leyɗeele nodditortooɗe ene ndewa Diine Lislaam. Ɗoon kadi ɗeɓi waɗde dille, nde tawnoo nanngaaɗo oo ko ɓiy meeɗnooɗo ardaade leydi ndii, tee lannda mum ene heewnoo doole e ngaan sahnga. Goɗngol ko nanngal Kaliifa Sal, meeɗnooɗo wonde gardiiɗo Meeri Ndakaaru. Ɗoon kam, hay so waɗiino haala ne juutaani.
Tokkiti ngal dow cammalle njoorii noon ko dillere Usmaan Sonko. Mi siftina, Usmaan ko gollotonooɗo e laamu, e sarwiis toppitiiɗo ko fayti e lempooji. E nder golle makko, o woni e sunnaade mbele o yiya baɗe ɗe o hoddiri ndewaani laawol, O waɗti bayyinde ɗum. Baaba Maal noon wiyi « neɗɗo fof won ko suuɗata ». Waɗde laamu fof mbaawngu wonde, ene jogii ko suuɗata, ko hay gooto yamiraaka bayyinde. Ko nii woni, e ko o bayyinta geɗe ɗe laamu wiynoo yo cuuɗe ɗee, haala kaa ummii e jeertinde, fayi e hulɓinde haa yettii riiweede mo e golle makko, kanko Usmaan Sonko. Kanko ne o wiyi « hare ko hare tan, poolgu ko Alla jogii ».
Ko ɗoon o bakkii wonde maa o haɓ e laamu Makki Sal haa o yanndina ɗum. Kaan haala ene haalee gasaani haa cukalel dewel biyateengel Aji Saar tuumi mo, o yanii e mum. Haala kaa ɓeydii jiiɓaade. Nde yimɓe makko njooɗtorii laamu yiɗi ko nanngude mo, kañum en ne ndarii mbaɗdi e dadiiɓe ngar-mi ngaraa, haa waɗi maayɓe, ɓe alaa tawo ceedtiiɗo ko wari ɗumen. Woodi e luulndiiɓe yahduɓe e makko. Heddii duko hakkunde senngo laamu e ngo luulndo. Senngo heen fof ene aybina woɗngo ngoo, rewrude e rajooji, teleeji, jaayɗe binndateeɗe haa teeŋti e laylayi renndo. Ngam raɓɓiɗinde tan, heewɓe e ɓeen luulndiiɓe nanngaa cokaa. Seppooji, gulaali, gaybinaali e jennooje njokki. Adan, duko wonnoo ko yo nanngaaɓe ɓee ngoppe, kadi yo ko wari maayɓe e seppooji ɓee annde. Nde juuti, wonti « hoto Makki Sal ƴam lefol laamu tataɓol ».
Nde daawal laamu hoyreejo leydi fayndii e timmude, Makki Sal wiyi hatojinaani e toɗɗiteede tataɓol. Hakkillaaji njeedi seeɗa kadi. Kono maayo ngoo jirgitii ko nde fotɓe fooɗondirde lefol laamu cuɓtaa, woodi wiyɓe won heen ngonaa tan Senegaalnaaɓe, soko ene njilli jeyeede e leydi ngoɗndi. Tee kuulal dowrowal Senegaal wiyi ko « waawi toɗɗeede yo ardo leydi tan ko senegaalnaajo mo ittaaka waɗtaaka. Woni mo jeyaaka so wonaa e Sennegaal ». Ngam siftinde ɗoon seeɗa, ene waɗi leyɗeele ɗe kuule mumen calaaki neɗɗo jogaade karte dantiteeji leyɗeele ɗiɗi ɗe njiydaa. Ko ɓooyaani koo, hono kaan haalaama ɗoo e Muritani haa kuulal mum yalti, heddii yamiroore tabitinoore.
Ko ɗoon Makki Sal, mawɗo leydi Senegaal wiyi « tawde luural waɗii e huunde e ƴamooɓe laamu laataade jeyeede kadi e leyɗeele goɗɗe, te goomu sarɗiyankooɓe suɓtaama ngam nebbisaade kaan ngonka, yoo suɓngooji ɗii njowe haa ñalnde sappo e joy (15) lewru deesaamburu 2024». Luulndo ngoo wiyi « ko fotnoo waɗeede e feebariyee, so waɗtoyaama deesaamburu, firti ko mawɗo leydi oo yiɗi ko ɓeydaade juutnude jonnde mum, sabu feebariyee haa deesaamburu ko lebbi sappo. Waɗde o ɓeydi e laamu makko ko hitaande ». Nii woni kadi luural kesal arii. Luulndo woni e dukde nder, laamuuji e jaayndeeji hakkunde leyɗeele ngoni e ñiŋde boowal. Ko ɗoon goomu fiilooɓe laamɗo leydi ƴefti pellital salaade ko Makki Sal eɓɓi koo, wiyi « yo wooteeji ɗii mbaɗe ko ɓuri yaawde ». Konngol « ko ɓuri yaawde » kadi addi luural. Ɓuri saabaade ngaal luural noon ko kuulal kollitngal, « laamu Gardiiɗo leydi oo foti gasde ko ñalnde ɗiɗi lewru abiriil». Heddii, « mbele ko yaawi koo firti ko hade ɗiɗi abiriil, walla firti ko hade sappo e joy deesaamburu ». Ko naamnal goɗngal ari ɗoon. Ngaal woni: « tawde Makki wiyi ko ñalnde ɗiɗi lewru abiriil, ko piiltotooɗo lefol mum laamu, so woote ɗee mbiyaama yo ngon caggal nguun ñalngu, holi mo lefol laamu sabbordu jogori loggeede e daande mum »? Ko ɗoon noon beeli njowii tawo, en ñaagiima Alla « yo O yowtir jam e kisal ».
Malal Sammba Gise
