Jimoowo gooto wiyiino: « laamu rewii ɗoo reftii ɗoo kono waylaani ngonka men e aduna». Kono miin mbiy mi ko laamu rewiino ɗoo, hono mum reftii, en ɗaminiima, kono en nganndaa tawo so tawii e ngu wayla nguurndam men. So tawii maa ngu waylu ɗam noon, alaa e sago kadi laaɓana en no waylo ngoo sifortoo. Mbele ko waylo moƴƴo, yaltinoowo en e caɗeele guuraaɗe, walla ko waylo ɓeydotoongo lofde en e teeŋtinde caɗeele men ?
Ko woni e lahal fof dee juuɗe ene keewnoo yiytude, so wonaa tawa koko waɗaa deŋloode fawaa ngulndi ndi memotaako nii saka junngo iree. Sikke alaa, caɗeele goyeteeɗe ɗee kam pamɗaani to bannge keeweendi : won heen payti ko e dawrugol, goɗɗe njowitii ko e Renndo, caɗeele goɗɗe kadi ko ɗe Pinal e jaŋde, ene waɗi heen kadi toɗɗiiɗe faggudu, en njejjitaani jowitiiɗe e hakke aadee jogii e heɓtineede goodal mum e jeyeede e leydi mum. Ngam ɓura laaɓtude, ɗee caɗeele ene mbaawi faccirireede hono nii:
1. Caɗeele to bannge Faggudu : heewɓe ene ngoya jeeri soñaaka, waalo alaa no wayi tee liggeyaaji ngalaa saka kaalis dañee waɗiree jiggoore.
2. Caɗeele to bannge Renndo : won woyooɓe ko ɓittaaɓe, e naange heedaaɓe, lesɗinaaɓe, yawaaɓe, ndimaagu haɗaaɓe, waɗde halfaaɓe, joñaaɓe.
3. Caɗeele to bannge Pinal e jaŋde : ɗuum toɗɗii ko ronkuɓe janngude, walla hay so ndañii no njanngiri ne e duɗe, ngalaa jannginooɓe waawɓe, e sahaa nde ɓiɓɓe alɗuɓe mbaɗaa e duɗe pattamlame, nduttii njoɓanaa jannginooɓe tawooɓe ɗumen e nokkuuji mumen tawa tampaani
4. Caɗeele to bannge Heɓtineede goodal mum : sinno caɗeele ɗee fof ko gaañanɗe ngonnoo, mbiyaten ko ndee barmannde ɓuri muusde. Sabu alaa ko ɓuri bonde e wonde tumaranke e jatti mum.
En paamii, ɗee caɗeele toɗɗii ko horiiɓe dañde kaayitaaji keɓtinooji ko e leydi mumen njeyaa. Kaayitaaji ɗi nganndu-ɗen so ngalaa, alaa goɗɗum ko waawi heɓeede. Waɗde jojjanɗe aadeeyankooɓe kawrii, kala jojjande kaɗ-ɗaa aadee, a haɗii ɗum jojjanɗi fof, nde tawnoo ko ɗi ceŋondirɗi, timmitinondirooji.
5. Caɗeele to bannge dawrugol : ene gasa kadi ɗoo ne ko caɗeele teeŋtuɗe, sabu en nanii woyooɓe ene mbiya ko wujjaaɓe e wooteeji haa ndilli kisa ndillinaa.
Jooni noon, artii haa biyanooɗo ko kañum woni cakkitiiɗo caabiiɗo ɗee caɗeele oo waɗii ko wiynoo, so waasde naamnaade fiileede lefol laamu laawol tataɓol. Kono ellee ko ko wonti «fuunti goddal». Sikke alaa ɗum hollirii tan «laamu ko jarabi». So a meeɗii tan a yiɗataa woppude. Ene gasa tawa ko ɗuum jibini jannfaaji gooɗɗi ɗii haa teeŋti e nder leñol ngol ɓur-mi suusde haalde caɗeele mum ngol. Ngol leñol donkungol dañde gardiiɗo. Keedɗo yeeso fof, ko ɓee ene cirƴa tan, ɓee ene poppa. So ɓooyi wooda biyɗo « woy saa yoo ko haala kaari tan haalatee ka am haaleteete»?
Joom mum noon wiya kadi : « ma a taw waɗi noon ko ko o ardii koo, waɗde miin ne maa mi ardoo. Tee so mi fellitii duttal alaa.» Nii woni pecco-ɗen, sabu gooto fof ene jogii yimɓe, mbaɗtindo-ɗen e waɗde tanndalle ɗe ngalaa no mbayi to bannge keeweendi. Sikke alaa, ko ɗuum heewi leeɓtude en sabu kala nde njah-ɗen kawgel e pooɗondiral poɗte-ɗen haa kisa ko potno-ɗen huutoraade sabu wonde doole men, ndokken fooɗondiratnooɓe e men.
So wonaano koohngu, yiɗde tineede kañum tan, waasde ligganaade so wonaa hoore mum tan, holi o haɗi hankadi paamen dañde en gardiiɗo koolo-ɗen ɗum, ko huunde jojjunde e men ?
Malal Sammba GISE
