Ndeke ina waɗɗii Muritaninaaɓe yeewtidde e teeyre ɗeeɗoo geɗe. Jillondiral ɓesngu Muritani haaɗaani tan e nder tirbiiji e leƴƴi, ngal diwtii ɗoon sibu ngal taccii keeri. Geɗe keewɗe daartol ina ceedtoo ɗum, ine heen dewgal hakkunde Jommbot Mbooc laamɗo Waalo e Emiir Tararsa.

Paul Marty hollitii e deftere winndi, tiitoriinde “les Tribus Maures et l’Islam” (1920), wonde ma a taw hoɗi e geejegol (Semaama) hee tan ko Tukuloor en e Hardaneeɓe-Safalɓe. 

• Patiris Lumummbaa

“Ɓayri junngo ine e daande, ɗeɗɗere yawtaani”. Warnooɓe Patiris Lumummbaa ina ñaawee ?
Hay mo yiyaani mo, nanii mo. Maa wonii e rajooji, maa wonii e teleeji. Kono, eɗen cikki tan, darjini mo e nder renndo Fulɓe, ko jimol Mammadu Sammba Joop (Murtuɗo) biyeteengol “jaambareeɓe men”. Ko e ngool jimol ngol Aamadu Saar yaltintunoo e Rajo Muritani heewɓe nani ko nanndi e Gamaal Abdel Naseer en, Amilkaar Kabraal en e woɗɓe e woɗɓe haɓantenooɓe ndimaagu Afrik. Hol ko tagi en haalde haala makko jooni ?

Ngam mawninde ñalngu nguu, jokkorde pelle Ɓamtaare Pulaar e fedde Ɓamtaare ɗemngal Sooninke e fedde Ɓamtaare ɗemngal Wolof njuɓɓinii, ñalnde aset 23/02/2013, to Galle pinal Jaaje Kamara, to Socogim PS ɗoo, yeewtere tiitoriinde “Ɗemngal muuynangal e jaŋde”. Yeewti ñalnde heen ko Muhammadu Wan gandiraaɗo “Duudu” e Alasan Jah, ɗiɗo ɓee kala ko doktoreeɓe ko fayti e ɗemɗiyaagal.  Muhammadu Wan ɓuri juutnaade ko e jojjugol jaŋde ɗemɗe ngenndiije ɗee : o hollitii noon, ɗemngal so ina janngee, yo a taw denndaangal peeje ina cakkaa, mbele janngooɓe ngal ɓee ina mbaawaa wuurdude ngal, ngal wona kadi ɗemngal gollorgal. 

Laaɓal ko huunde mawnde sanne e nder diine Lislaam, ngam denndaangal annduɓe diine kawrii wonde neɗɗo waawaa wonde juulɗo tawi aldaa e laaɓal. Laaɓal noon ina heewi pecce, ɗum noon ma en nganndu ɗum e geɗe garooje ɗee :
• Laaɓal ɓernde
• Laaɓal balndu
• Laaɓal comci
• Laaɓal nokku juuleteeɗo

Les langues composant le paysage linguistique mauritanien ne disposent pas toutes d’un statut identique. Nous nous attacherons à mettre en évidence le statut de chacune d’entre elles. L’histoire de la politique linguistique de la Mauritanie indépendante se résume en une série de réformes du système éducatif et de révisions de la constitution en ce qui concerne la (ou les) langue(s) officielle(s).

Ɗum ko naamnal ngal depitee biyeteeɗo Yakuub wul Moyne naamndii e nder joɗnde Asammbele ngenndi maayirɗe hitaande ɓennunde ndee. Yakuub wul Moyne wiyi : “baɗtugol Senusi e juuɗe laamu Libi ina luulndii piɓle baɗe moƴƴe, sibu alaa ko laamu Muritani waɗi so wonaa yeeyde Senusi laamu Libi. Kono eɗen naamndii : hol to kaalis keɓaaɗo e nguu njeeygu woni ?” O jaabtii : « ɗiiɗoo 200 miliyoŋ dolaar ɗe laamu Muritani wiyi ko dokkal Libi, majjii. 

Joɗnde cuuɗi sarɗi ɓennunde ndee yeewtii kadi ko faati e ɓeto kaalis hitaande 2013 (woni eɓɓaande no kaalis heɓirtee e no huutorirtee). Ina jeyaa e geɗe maantinɗe ngoon ɓeto kaalis, ko eɓɓaa ina jogori huutoreede e mahngo (laaɓi e kuɓeeje ekn…), fotde 26 miliyaar ugiyya. Heen miliyaar jogori huutoreede ko e mahngo boowal laaɗe diwooje kesal e Nuwaasoot ngal, ngal nganndu-ɗaa waɗii haalaa no feewi. 

Fulɓe gine hino wi’a: “Si gooto kala okkii ko mari, haray nguddo alaa”, hannde hannde, ɗemngal pulaar-fulfulde hino hanndi e walliteede e bannge ɗen fow fii no ɓamtal wonira ko sutani-ɗen yeeso, mo ƴeeii non ka saare internet o taway ɗemngal men ngal hino jogii lowe kumpite ɗuuɗuɗe, ɗe hino darii fii ɓamtal pulaagu, ɓen no weltanaa hiɓe du’anaa muraadu moƴƴuru.

Ɓooyii ko annduɓe ngoni e yiylaade mbele e faru Alla hee, alaa nokku goɗɗo woni heen tawa ko koɗotooɗo walla koɗaaɗo. Ina jeyaa e ɗiin njiylawuuji ɓarakke nguurdam dow lewru e marse e tagopeeje goɗɗe. Jooni noon ɓe njiytii yuɓɓo naange woɗngo ɗo nguurndam aaɓnotoo. Ɗumɗoon noon wonaa tinndol, ko huunde laaɓtunde. 

Ñalnde 10 desaambar 2012, heedanooɓe Nafisatu Jallo e Dominik Toros Kan (DSK) mbaɗdii maslahaa ngam deƴƴude haala ngonnooka hakkunde ɗiɗo ɓee. Dominik Kan ina rokka Nafisatu Jallo kaalis mbele ina woppa wullitaango mum joɗɗinnoo to ñaawoore leydi Amerik. Kaalis oo noon anndaaka no foti, kono won wiyɓe o yettiima miliyoŋ dolaar Amerik (teemedde tati miliyoŋ ugiyya).

Ciftoren, eɗen poti siftorde ko hikka waɗti duuɓi 36 ko lampa diine mawka, annoore ganndal seedtinnde, timmoode waliyaaɓe laaɓtunde hono Alhajji Mahmuudu Bah Jowol (yo yurmeende Alla won e makko) ruttinoo e joom mum, ñalnde  alarba 04 lewru siilo hitaande 1978.

Ciftoren, eɗen poti siftorde ko kanko wonnoo mo annduɓe mbiyatnoo Liwal-Barooɗe udditnongal duɗe Alfalah e nder leyɗeele Muritani, Mali, Senegaal, Gine, Kameruun, Liberiyaa, Konngo, Sayiir e Gaboŋ ngam jannginde ɗemngal arab e sarde diine Lislaam e nder jookli Afrik.

Kabaruuji keniiɗi kabrii Alakbar wonde jamirooje ummoriima e laamu ngam winnditaade saharaanaaɓe, naatna ɗum en e etaasiwil ɓetguuro Muritani (ɗum woni ɓeen mbaɗta hiiseede ko Muritaninaaɓe.) Ko ɗuum faamninta en ɓeydagol keeweendi yimɓe jaawngol teskangol e nder rewo leydi ndii. Jooɗaniiɗo Alakhbar habrii kadi wonde tillisaaji keewɗi ndarnaama toon e suuɗaare ngam jaɓɓaade Saharaanaaɓe arooɓe