Yerɓannde leydi doolnunde waɗnde to Hayiti ñalnde talaata 12 saawiyee 2010, boomi laamorgo mum hono Port-au-Prince, ellee ari ko jokkitde ndii leydi ndi seeraani e musibbaaji weeyo e renndo e politik gila heɓi jeytaare mum e hitaande 1804.

Yerɓannde nde tolniima e toɓɓe 7,3 e nder daawrugal Richter. 

Maande Inikod – Unicode - (maandingol winndereyankeewol) nana ɓurtoo denndaangal maaɗe kuutorteeɗe  ɗee kala so ndenndii, huutoreede e internet. Ɗum  ɗoon noon yo won to bannge peerorɗe, yo won to bannge kuutorɗe bayɗe no Word walla excel ekn… So o ɗon teskii hade alkule Unicode arde, winndude Pulaar e Internet ina hittunoo. Kono gila  ɗe mbaɗti huutoreede, eɗen njejjita nii caɗeele ina ngoodnoo. 

Hono no paamraten, kelle internet ina mbaawi huutoraade maaɗe keewɗe, kono yoga e majje ko  ɗemɗe seeɗa tan mbawi feeñninde, tawi noon Unicode ina waawi hollitde (nawde) ujunnaaje ujunnaaje  ɗemngal, tuggi arab, ƴaaŋan maa sinuwaa.

Hoto paayee ! Wiyaa ko ina waawi waɗa, wonaa huunde siirnde : sikkannde majjum ina tolnoo e gootel nder 45 000 walla nii, e wiyde annduɓe NASA, e gootel nder 250 000 ; ɗum ɗoon ko tuugaade e hiisa mo ɓe mbaɗi.

Kaaɗoo haala fuɗɗii ko e hitaande 2004. Ko annduɓe to duɗal jaaɓi haaɗtirde Pise, ɓe alaa ko toppitii so wonaa reende geɗe baawɗe buɓɓondirde e leydi, teskinoo wonde won haayre yiytaa ina waawi maa rew saraaji leydi men ndi ñalnde 13 abriil 2029, hade mum sokkondirde e mum duuɓi jeeɗiɗi caggal ɗuum, woni e hitaande 2036.

Daawal gaadoraangal batuuji parlemaa gadanal hitaande 2009-2010 udditnongal nyanlde 09 noowammburu 2009, uddii nyanlde 07 saawiyee 2010. Ko ngal daawal maantingal, sabu ngal ari ko caggal wooteeji hoyre leydiyaagal baɗnoodi e leydi he, nyalnde 18 sulyee 2009. Eɗen ciftora ko adii wooteeji ɗii, leydi ndi wonnoo ko e iiñcuru politik bonndu caggal kuudetaa 06 ut 2008. E oon tuuma, parlemanteeruuji luulndinooɗi kuudetaa o fof, ko calinooɗi tawtoreede batuuji parlemaa o, sabu wiyde wonde ɗi ndewaani laawol, ɗoon ɗo hoyreejo leydi cuɓaado woodaani. 

Ko kewu mawɗo, puɗɗaaɗo ñalnde 12 desammbar 2009 ɗiiɗoo duuɓi 350 mawninirtee. Ndar siiñtaa ko e teeminannde 17ɓiire, inniraa Saint Louis, laamɗo leydi Farayse. Idorii ko wonde uddo (Fort), caggal ɗum koɗorɗe mahaa.

Tomaa Sankara ko ngenndiyanke caasɗo, mo hono mum weeɓaani, jiɗɗo leñol mum kaaɗtudi. Kala ko o anndi alanaa leñol ngol nafoore, alanaa ngol ɓural, so wonaa hawru e hoddiro, waɗetaake. Kala ko o anndi ena nawra leñol yeeso, ena ɓamta ngol, hay so fittaandu makko ena yiƴƴa heen, waɗete. Nii woni, caggal hare hakkunde maɓɓe e Mali ñifi, kanko Tomaa Sankara, o dañii heen nimsa no feewi, haa o haali ngolɗoo konngol:

Guwernamaa  Abdul Ajiiju yettinii Asammbelee Ngenndi eɓɓaande sariya memtotooɗo sariya 2005-047 mo 20 suliyee 2005, jowitiiɗo e hare feewde e ownugol. Ko teskini e ngol memtagol ko ƴettude kuule ɗe kormaaki yoga e dame Doosɗe leydi (Constitution) walla nii mbiyen ko kuule jaɓɓooje ɗum, nduttoo njaɓɓa hakkeeji gorwori ɗi aadee.

Hol ko waɗi en wiyde noon ? Waɗi en wiyde noon ko ɗiiɗoo yeruuji :

Mbiimtam ndiyam (so a fasnii ndiyam, aɗa yiya ko wayi no cuurki nii ina wiimtoo, ko ndiyam wonti ɗoon cuurki). Gaasuuji gaddoojii seer ɗii kala so ndenndinaama, mbiitam ndiyam wonata heen ko 70%. Kono, nde tawnoo ɗam ɓooyataa e weeyo (balɗe 10 so heewii), batte mum e ɓeydagol nguleeki ina pamɗi (ɗam wontata ko duule walla lay). Yanti heen, wonaa golle aadee ngaddata ɗum, sibu ɗum jeyaa ko e baylagol diƴƴe gaadorangol.

Alaa ko dañaa e batu Kopenhag : wonaa Fedde adunaare toppitiinde ngonka weeyo, wonaa payndaale laaɓtuɗe, wonande ustugol gaasuuji gaddooji seer. Obama ehuunde e hooreeɓe leyɗe kawriino e piɓondiral ngal jaɓaaka haa laaɓti e batu he, so wonaa dey, batu ngu wiyi «yiyii» ko hollitaa ko. E ndeen eɓɓaande nde 26 leyɗe ƴellitiiɗe cakkiti, ina wiyaa heen wonde ɓe teeŋtinii fayndaare

maɓɓe haaɗnude ɓeydagol nguleeki e degreeji 2, kono alaa lajal dottaa ngam yettaade ndeen fayndaare.

Pottital mawngal udditii ñalnde 7 desammbar to Kopenhag, leydi Danemark. Ngal woni pottital ɓurngal mawnude jowitiingal e kilimaa (Ngonkaweeyo) caggal pottital baɗnongal to Kiyoto, leydi Japon, ngal nanondire mum puɗɗii siyneede e hitaande 2005. Fayndaare ndeeɗoo joɗnde ko etaade dañde nanondiral adunankeewal ngam ustugol gaasuuji gaddooji ko wiyetee «seer» ko. 193 leydi mbismaama e joɗnde he ngam lelnude kuule ustooje geɗe ɓeydooje nguleeki. Huunde saɗtunde nde tawnoo faggudu leyɗe keewɗe ko heen tuugii (Amerik e Siin walla leyɗe jogiiɗe petroŋ).

Njaajeendi mayri ko 274200 km2 . Heedtini ndi bannge funnaange ko Niiseer. Hirnaange haa bannge rewo ko leydi Mali. Hirnaange worgo mayri ko Kodduwaar. Worgo, ndi heerondiri ko e leydi Gaana e leydi Togo. Funnaange worgo mayri ko leydi Bene woniri toon. E lewru mee hitaande 1984, ko ɗoon woni ɗo laamu ngu fuɗɗii heɓde caɗeele. Ñalnde 28 lewru ndu, tawi Sankara ena eɓɓi yahde Yaamusukoro ngam yiydoyde e Felikse Hufet Booñi, Kolonel Nobilaa Dijjee gonnooɗo mawɗo ngalluure Wagadugu, ɗum woni e ɗemngal farayse maire de Ouagadougou, fewji yandinde laamu ngu. 

Fonadh, e ballondiral e Duɗal Jojjanɗe aadee kam e Ƴellitaare e Afrik (Institut pour les Droits Humains et le Développement en Afrique (IHRDA))  kam e fedde wiyeteende Open Society Justice Initiative New York, njuɓɓinii ñalɗi nagm «miijaade e gartugol mooliiɓe e kuccam ngool gartugol. Pottital ngal waɗi ñalnde 12 e 13 desammbar 2009 to Hotel Tfeyla e gardagol Mammadu Saar, hooreejo FONADH kam e sokna Sheila, hooreejo IHRDA e yonaaɓe joɗaniiɓe leyɗe goɗɗe e leydi men.