Tesko-ɗen e ɗiin dummunnaaji, fulɓe ɓurnoo waawde huutoraade ko fetelaaji ɗi eddaaji ceertuɗi, fawaade e ko waañetee : ina e ɗiin fetelaaji ɗi ɓe innirnoo : bulannde buuta, ko fetel  ñiibi, lonka goro, fetel Gabi, lonka dewo, fetel koobi e jawi, loosi goro, fetel tewdi, loosi dewo, fetel bille, garde ko mo jaawle, hawli mo pooli, ekn. Walla so tawii ko o daddoyoowo, o huutoroo laañal, mbaangu, maa dawaaɗi raddo.

Eɗen nganndunoo lewru yowitii ko e leydi, ɗum firti ndu rewi ko e leydi, e ndu taaroo ɗum. Kono ko bannge gooto tan wonɓe e leydi men ndii njiyata e lewru : finnde mum, ko gooto e men kala won natal yiyata e lewru, ngal waylotaako. 

Caad ko leydi Afrik hakkundeejo, njookiindi, woni ndi jiimaani e geec. Ndi heerondiri ko e Libi (bannge rewo) e Niiseer e Niiseriyaa (bannge hirnaange) e Kamaruun e Santarafrik (bannge worgo) e Sudaan (bannge fuɗnaange). Laamorgo mayri ko Njamenaa. 

E nder fuɗɗorde fawaade e ko Alla wiyi : “eehey ma Daawuuda min mbaɗii ma lomto e dow leydi ndi”. Ngol lomtogol noon firti ko lomtaade annabaaɓe adinooɓe mo ɓee.

Japon ko dowla Asii Fuɗnaange, gonɗo e nder geec Pasifik. O heedi ko bannge fuɗnaange Siin e Koree e Riisi e bannge rewo Taywaan. Helmere ndee firata e ɗemngal maɓɓe ko “leydi (kuni) iwdi (hon) naange (hi)” (leydi iwdi naange) ; ko ɗum addani Japon wiyeede kadi “pays du Soleil-Levant” woni “leydi Puɗal-Naange”.

E wiyde jaaynoowo biyeteeɗo Ward Hayes Wilson, « kuutoragol bommbo nikleyeer e joofirde wolde ɗiɗmere, ina heewi dukooji. Ɗo idan ɗoo, ina saɗi jedditinooɗo nafoore majje e jebbilagol Japon. Kono gila 1965, daartiyanke biyeteeɗo Gal Alperowitz wiyiino wonde, ko goonga ko bommbooje ɗee njaawni joofgol hare ndee, kono ardiiɓe Japon ko anniyinooɓe jebbilaade, tee ko jogornooɓe sikke alaa heen jebbilaade, ko idii noowammbar 1945. 

Ina gasa tawa Nuwaasoot meeɗaa wulirde no hikka nii. Ko ɗum tagi yimɓe ɓee ina lorli lorla ɓurtuɗo, tawi paabo alaa. Yimɓe fof ko ñawɓe paawle ɗe hay gooto anndaa to ngummorii. Ɓowɗi e koowooje mbaɗtii fiɗde yimɓe naange e hoore kellew hay nder mbeddaaji. 

Suudu sarɗi wiyeteendu Senaa nduu, ɓenninii e joɗle mum jawtuɗe ɗee, e gardagol Al Hajji Abdul Bah, eɓɓaaɗe sariya tati (3). Heen wootere yowitii ko e « ƴettugol feere ngenndiire » ngam haɓaade « leeptugol ».

Ɗalee haa yawaare laaɓa  moƴƴaani e ɓuraaɗo doole.  Ko ɗuum woni ko heɓtii wuro Maraysa, hakkunde mum e jagge jooɗaniiɗe  laamu e diiwaan oo caggal ƴiiwoole muusɗe rewam toɓnooɗe. Ngam sufande banndiraaɓe kabaruuji jowitiiɗi e ooɗoo jaayya, nulaaɗo Jaaynde  Fooyre  Ɓamtaare yilliima nokku oo.

Ñalnde alkamiisa 20 ut 2015 Ñaawtorde ñaawooje (Kuur dappel) Eeleega jaalɗinii ñaawoore Biraam e yahdiiɓe mum ñaawanoo to Ñaawirde Rooso, so duuɓi ɗiɗi kasoo wonande Biraam Daah Abeydi e Barahiim wul Bilaal wul Ramdaan (hooreejo e cukko IRA) e Jibi Soh (hoorejo Kawtal). 

Husen Habree jibinaa ko 13 ut 1942 to wuro Faya Larjoo nder leydi Caad. O mawni ko e ladde, nder jeereende Jurab, hakkunde aynaaɓe e eggiyankooɓe. E hitaande 1963 o yahi Farayse jokkoyde jaŋde makko. O janngii toon sariya. Caggal nde o arti Caad e hitaande 1972, o tawtoyi fedde wiyeteende FROLINAT (Front de libération nationale du Tchad)

E wiyde jaaynde Leeral yaltunde ñalnde 15 sulyee 2015, Makki Sal jeyaa ko e hooreeɓe leyɗe Afrik ɓurɓe famɗude njoɓdi. Nde tuugii ko e alluwal ngal jaaynde Jeune Afrique saaktunoo.