Fiyaaku tagopeeje : tagofeere Meerkuur

0
1747

Tagofeere Meerkuur ɓuri tagopeeje ɗe fof ɓadtaade naange.

Ngoɗɗeeki hakkunde meerkuur e naange. Hakkunde Meerkuur e Naange ko 57 910 000 km. Mawneeki. E nder tagopeeje, kayre fof ɓuri famɗude : nde ɓuri lewru mawnude ko seeɗa. Wuddowol mayre ko 2 439 km (wuddowol noon, eɗen nganndi ko ngoɗɗeeki tuggude hakkunde mbeɗu, haa hawngo mbeɗu.

Tagofeere Meerkuur ɓuri tagopeeje ɗe fof ɓadtaade naange.

Ngoɗɗeeki hakkunde meerkuur e naange. Hakkunde Meerkuur e Naange ko 57 910 000 km. Mawneeki. E nder tagopeeje, kayre fof ɓuri famɗude : nde ɓuri lewru mawnude ko seeɗa. Wuddowol mayre ko 2 439 km (wuddowol noon, eɗen nganndi ko ngoɗɗeeki tuggude hakkunde mbeɗu, haa hawngo mbeɗu.

Walla, ndeen so yimɓe ena peewna cuuɗi, ko leggal keewnoo ñiɓde ɗo jaalal foti daraade ɗo, ɓoggol haɓɓee e maggal, goɗɗo fooɗa ɓoggol ngol haa ngol fortoo, wona e taaraade leggal ñiɓangal ngal, ena diidira seɓet ɓoggol ngol diidol ɗo lemlemol suudu ngol foti rewneede. Wuddowol noon, ko ngoɗɗeeki hakkunde leggal ñiɓangal ngal (jaalal ngal) e diidol ngol (lemlemol suudu ngol). Ko nii paamirten hol ko woni wudduwol e nder ndeeɗoo deftere.

Kala nde kaal-ɗen e wudduwol e deftere nde, paamiree ɗum nii. 

Njuuteeki ñalawma gooto to tagofeere Meerkuur ko 58 ñalawma men. Ɗum firtata ko ñalawma gooto to tagofeere Meerkuur, tuggi tan subaka haa subaka arta, walla kikiiɗe haa kikiiɗe arta, maa abbo e lebbi men ɗiɗi. So naange fuɗii e dow mayre nde fuɗtoyta janngo, yolnde wonnde hakkunde ɗoon nde, ma abbo lebbi men ɗiɗi (Hakkunde subaka hannde e subaka janngo e dow mayre, ma abbo lebbi ɗiɗi men.

Ndeke toon welaani hoorde! Waɗi noon ko yiiloo-banngoo mayre ena leeli no feewi.

Hitaande e dow Meerkuur, ko 88 balɗe men. Ndeke hitaande e dow Meerkuur ma ɗes fotde e lebbi men tati. Sabu ɓadtaade nde naange, yiyde tagofeeremeerkuur ena tiiɗi. Meerkuur alaa henndu e nder weeyo mum. Nguleeki to dow Meerkuur so tawii ko ñalawma, ma fot e 430° (degereeji 430), ena sowoo nguleeki ndiyam pasɗam ko ɓuri laabi nayi. (Nguleeki ndiyam pasoɗam ko 100° tan)! Jemma noon, ɓuuɓol ena heewa toon haa ara e usto 170° (-170°). Nde kaal-ɗen ko fayti e ɓuuɓol fof, ƴewee yerondirde ɗum e ɓuuɓol ndiyam penndiɗam : ndiyam laaɓɗam heewi fenndaade ko ma ɓuuɓol mum telloo ha limre hay huunde (0°)! Ɗo noon ko usto limoore, e ɗum ɓuri ndiyam penndiɗam ɓuuɓde laabi 170! Meerkuur alaa lewru (yowitiinde)

  • Fiyaaku tagofeere Wenus (“Hoodere” Jaayre)

Ngoɗɗeeki hakkunde Wenus e naange ko 108 210 000 km.

Mawneeki: wuddowol “Hoodere” jaayre ko 6 050 km (ciftoren wuddowol leydi ko 6 378km). Ndeke tagofeere Wenus, hono hoodere jaayre, kañum e leydi ɗesi fotde mawnugol. Hoodere jaayre ena jogii kaawisaaji.

Njuuteeki ñalawma gooto to tagofeere Wenus (dow “hoodere” jaayre) ma fot e 243 ñalawmaaji men ! Ma ɗum won ndeke lebbi men 8 ! Ñalawma gooto toon ma won lebbi men 8. Etee to dow hoodere jaayre naange fuɗirta ko hirnaange so ɗum ƴeewdaama e tagofeere men Leydi. Saabii ɗuum, ko so ende waɗa yiiloo-banngoo, nde yiilortoo ko fuɗnaange nde faarna hirnaange mayre. Hade men ɓennude ƴeewen faamde ɗoo seeɗa.

Oɗon nganndi, so on njaggii kewal oɗon motta moti, so oɗon mottira junngo ñaamo e so oɗon mottira junngo nano, kewal ngal so ena yiiloo ɗum jiidataa no yahrata. So junngo ñaamo mottii, junngo nano weñcitat mottol ngol. No moti o yiilortoo bannge ñaamo nii, wonaa noon o yiilortoo bannge nano. Jooni kewe e motiiji keewaani e diiwaan men o, kono ndeen kam eɗi ngoodi sahaa fof. Ƴeften yeru dennde. Njaggee e lamol dennde, mottee ngol; ma on njiy, so on mottirii junngo ñaamo, on mottirii kadi nano, dennde nde no yiilortoo nii wonataa gootum.

Leydi so ena waɗa yiloo-banngoo e hoyre mum no moti nii, fuɗɗirtoo ko hirnaange faarna fuɗnaange. Ko ɗum waɗi cikkaten ko naange yahata ena ummoo fuɗnaange ena faya hirnaange, tawi noon ko leydi ndi yiilotoo no moti nii, ummina hirnaange mum faarna fuɗnaange.  Mi hokka on yeru: So aɗa joli e Oto, tawa Oto o ena doga doole, so yimɓe e leɗɗe walla jawdi ena ndarii sara laawol ngol (sara kallu o) tawa ko yeeso oto o ɓe keedti, so aɗa ndaara ɓe, cikkata ko kamɓe ndiiranta oto o, njiya leɗɗe dariiɗe ena mbirtoo oto o eɗe payi caggal. Aɗa anndi kam lekki ndariiki ɓosataa, kono e gite ma, njiyataa ko casɗe ena mbirto ma. Ko hono noon-ne cikkirten ko naange nge ummotoo fuɗnaange ena faya hirnaange tawi noon ko leydi ndi yirlotoo e nder weeyo no moti yirlirtoo nii, walla no dennde tallortoo nii, ummina bannge mum hirnaange faarna fuɗnaange!

Tagofeere Wenus ndee noon (“hoodere jaayre”), jirlagol mum weñciti. Ko ɗum waɗi naange fuɗirta toon ko wonani en hirnaange ko. Oɗon nganndi so a dariima a huccitii rewo, junngo ma ñaamo heedtata ko fuɗnaange, nano ngo heedta hirnaange. To hoodere jaayre, so a dariima a huccitii rewo mayre, junngo ma ñaamo heedtata ko hirnaange nano ngo heedta fuɗnaange (wayata ko aɗa woni e leydi aɗa hucciti worgo nii). So en ndaɓɓiɗiniima tan, jirlagol leydi ko ko weñtondiri e jirlagol Wenus. Bannge njaggir-ɗen hirnaange o, ko oon bannge naange fuɗirta to tagofeere “hoodere Jaayre” (Wenus). Kaawisaaji goɗɗi ena ngoodi to hoodere jaayre : njaaweeki yiiloo-banngoo mayre e njaaweeki ki leydi taardotoo naange poti. Ko ɗum waɗi ko bannge gooto tan e tagofeere hoodere jaayre enen leydiyankooɓe mbaaw-ɗen yiyde. Hol ko saabii ɗuum? Hay gooto tawo anndaa! Hitaande e dow Wenus, ko balɗe men 224, ndeke hitaande e dow Wenus ko hedde lebbi men 7.

  • Weeyaango “Hoodere” jaayre

Caggal nde Riisnaaɓe e Ameriknaaɓe nuldi toon laaɗe, duule tawaama toon. Kono duule ɗe ngaadoraaki no duule men ɗe nii. Duule men, ko dental, (walla renndo) cuurki ndiyam, walla fenndo ndiyam. Ko deental mbaadon walla toɓɓon ndiyam, walla kadi toɓɓon ndiyam penndiɗam.

To hoodere jaayre to noon, yimɓe nganndaa hol ko renndi toon haa wonti duule, kono ena anndaa kam wonaa ndiyam. Won wiyooɓe ko lammo silferik (asiid sulferik: haawnaaki eɗen mbaawi lomtinde konngol tuubakooɓe asiid ngol, konngol men pulaar (fulfulde) ko lammi (lammo); eɗen mbaawi kadi huutoraade asiid silferik sabu ko konngol nganndal denndangol).

  • Gaas weeyo ngo

Ko fayti e gaas weeyo hoodere jaayre, ko ɓetaa toon ko, e nder 100 fof, 97 tawetee ko gaas ƴulɓe (cuurki ƴulɓe ki yiyotaako e gite kono ena ɓetoroo kaɓirɗe). Ooɗoo gaas ko gaas bonɗo sabu omo faɗɗina, omo wara. Ooɗo gaas bonɗo ena hebbinaa jooni e dow tagofeere men Leydi ndi. Sabii ɗum ko cumuuji, otooji, laaɗe diwooje, cuurki isinaaji ekn. Ooɗo gaas ena wara, sabu so neɗɗo waɗii cuuraay mum e dow ƴulɓe e nder suudu, udii suudu ndu, uddii beɗorɗe ɗe (“pallanteeje” ɗe), tawi alaa fof ɗo henndu naatirta, so o leliima o ɗaaniima, so o reenaaki o finata! (O finataa nii, tawde o reenaaki!). Ko ooɗoo gaas ɓuri heewde e dow ko mbiyaten hoodere jaayre ko (hono tagofeere Wenus).

Gaas Asot e gaas ndiyameejo ena tawee toon kono ena pamɗi no feewi, ko ɗum waɗi neɗɗo waawaa toon foofde. Paamen ɗo kadi, so wiyaama gaas ndiyameejo ena toon, ɗum firtaani ndiyam ena toon; sabu ndiyam woodata tan ko maa gabbe gaas ndiyameejo e gabbe gaas nafnguurndam ndennda: H2O gabbe ɗiɗi gaas ndiyameejo e abbere gaas nafnguurndam. (atomaaji 2 gaas ndiyameejo e atom gaas nafngurndam). En mbiyiino gaas ndiyameejo ena wiyee “hidoroseen”, gaas nafnguurndam ena wiyee “oksiseen”: ɗum ko konnguɗi Ooropnaaɓe, kadi konnguɗi ganndal.

Njaareendi hoodere jaayre, waɗi ko kaaƴe no natal ngal ɗo holliri nii: