Ndonu Ceerno Murtuɗo Joob

0
3578

Caggal jaltugol Ceerno Murtuo aduna fotde balɗe 23, mi etoo hannde hollirde seeɗa he ko Geno anndini mi he makko fotde duuɓi 20 nanɗe e 9 ganndondiral am en. Nde duttagol ceerno naati noppi ɓesngu mum, heewɓe mugaama haa ndoŋki haalde. Miin noon ko he ɓeen njeyaa-mi. Mi jaarii kala dillunooɗo he ndee ustaare nde leñol ngol kala renndi, kadi mi duwiima nde Geno moƴƴinta jaaƴnde makko kaŋko e maayɓe Fulɓe e maayɓe juulɓe kala.

Yo Geno heddu karke maɓɓe he winndere.

Ko adii nde njumpaten he maayo ñalaaɗe oo basorɗo, njubben tawo he faayiida innde makko Murtuɗo nde.

Nelaaɗo Geno baɗtindiiɗo oo innde mum ko Ahmadu, kono ko waccoore makko Muhammadu nde o lolliri haa Geno noddiri mo nde he Qur’aana mum tedduɗo. Innde Murtuɗo ndee ko noon wayi haa inɗe ngenndiyaŋkooɓe heewɓe ñemmbi ɗum. Innde Ceerno Murtuɗo njawdiire (deftere) ko Mammadu Sammba Joob, kono o ɓurnoo lollirde to wuro maɓɓe ko Mamma Berel. Ko caggal ɗuum o rokkaa innde Murtuɗo nde o anndiraa he ñalaaɗe teddungal aadee.

Ko adinoo peeñgol ceerno men he leñol ngol, kala biyanooɗo ko murtuɗo mettinat, ngati ɗum firdatenoo ko neɗɗo kaɓateeɗo, bonɗo mo rewaani laawol. Nde o yiytondiri e Aamadu Maalik Gay e wayɓe noon, ɓe pelliti daranaade Afrik to bannge ɗemɗe e dawrugol, ɓe nginniri goomu maɓɓe “MURTUƁE” ndeen gooto he maɓɓe kala ena noddirtenoo innde Murtuɗo nde. Ko nde darnde makko teskaa he ɗeen golle, o woni coftuɗo, cuusɗo, ganndo, baawɗo konngol haa o heerorii innde Murtuɗo nde. Ngam golle jooɗɗe, innde murtuɗo nde jogitiima firo moƴƴo he hare ndimaagu e teddungal yontaaɓe aduna.

Aɗen nganndi tokaraaɓe makko hannde limotaako, kono mi rokka yeru he Murtuɗo Saydu Kan, Murtuɗo Sammba Cooyel Bah, Murtuɗo Aamadu Sammba Demmbele e Murtuɗo Katante leñol Kan. Nde nginnir-mi ɓiyngel am Ceerno Murtuɗo, mi ñaagiima mo yo wood ko o winndi, ɗum waɗee he soomdu mooɓtateendu haa tokara makko waawa janngan’de hoyre mum Pulaar.

En kolliriino he winndannde seedorde to pulaagu nde ceerno Sayku Umar Bah waɗnoo. Mbiy-ɗen wiyde ana haala golle  ceerno men Murtuɗo wayi ko no wiyde ena dawra horsude maayo tawa woni kaɓirgal mum ko wujo. Kono aɗen ciftora konngol Tijjaani Aan (Mo haali fof, bonnii, mo deƴƴi fof kadi bonnii. Aduna noon ko haalee heen, deƴƴee heen). ndeke waasde mi haalde seeɗa ko nganndu-mi he ceerno o, wonata ko ɗawre geɗal wonande hooynaniiɓe ƴellitaade he golle oon mo Geno yeɗnoo leñol men.

Ceerno Murtuɗo jibinaa ko hitaande 1942. Baaba makko wiyetee ko Sammba, kono o lollirnoo ko Sammbulel Joob. Yumma makko wiyetee ko Berel Sakayre Bookar Elimaan Siree Njaak. Murtuɗo ɗalii sukaaɓe ɗiɗo rewɓe: woni Aysata Murtuɗo e Jeynaba Murtuɗo. O ɗalii miñiraaɓe: Kayyaa Joob, Maamuudu Joob, Aysata Joob e Demmba Joon (oon demmba noon ko debbo). Ɓe o jiydi baaba ɓee ko: Baaba Joob, Seyni Joob, Muusaa Joob, Aamadu Joob, Yaayaa Joob, Faati Joob, Kajjaa Joob e Aminata Joob. Ɓeen jibini ɗum en ko biyateeɗo Gaysiri ena jeyaa Daawalel. Omo joginoo kadi mo o jiydi yumma ena wiyee Faati Berel. Ko oon woni afo yumma makko to bannge rewɓe.

Ceerno Murtuɗo jeyaa ko to wuro wiyateengo Mbaañ he leydi Muritani, falnde yirlaaɓe e hebbiyaaɓe.  So wiyaama Mbaañ, kala gannduɗo, ɓernde mum dogat he Hammadi Kundo, Demmba Kundo, Paate Kundo, Ɓooy Kundo e Siley ndikku, kono eɗen mbaawi feccude ngo he pecce 3 mawɗe ko adii calsaltiri e arɓe koɗi haa paayodini. Ɗeen ngoni: Suudu Jasaknaaɓe, suudu Jaaltaaɓe Poongel e suudu Jaaltaaɓe Siñcu. Wuro ngoo ena heewi jettooɗe kono ena maantinii heen Joob, Saar, Sih, Mbooc, Sek e Manngaan. Lawakooɓe Mbaañ ko Joobɓe woni suudu ndu Murtuɗo jeyaa nduu.

Elimaan en ko Sek-sekɓe e Sih-siiɓe.  Sek-sekɓe ɓee ko taaniraaɓe Elimaan Siree Njaak. Sih-siiɓe ɓee ko iwdi Tallakoronaaɓe Siñcu bamammbe. Wuro ngoo ena waɗi  Awluɓe tawi iwdi mum en ko Mboolo Biraan e ko nanndi heen. Rewo wuro maggo ko wuro wiyateengo Haymedaat, fuɗnaange ko Daawalel, fuɗnaange rewo ko Feerella, hiirnaange ko wiyteengo Dabbe, woni yeeso mum ko Dabbaano. So a taƴtii maayo ngoo to Fuuta Senegaal, woni worgo ko Mboolo Biraan e takko mum.

Mbaañ Sammba noon ena haandi e jibinde hono murtuɗo en, ngati en majjaani Pellital e teddungal: Idi Saydu Kummba Elimaan, Muusaa Saydu Kummba Elimaan, Siley Ceerno, Bookar Hamja e Mammadu Gamoo mawɗo. Ɓeen worɓe ko jaambareeɓe jeyanooɓe he konu Alhajji Sayku Umar Taal mo winndere anndirnoo Sayku Umar Fuutaŋke.

Mbaañ Sammba ɓooydii e jibinde yontaaɓe, jogiiɓe geɗe to joomiraaɗo, ngati Elimaan Siree Njaak maama  Murtuɗo oo wonnoo ko waliyyu moƴƴo. O wirnaa ko to baamuule gaɗa maayo biyateeɗe MBUULMA. Nguun nokku ena siftina-mi njillu am to Mbaañ hitaande 1979 ngam nootitaade e ɓaarle almudɓe ceerno Kodda. Ko ndeen njooɗaa-mi golle e teddungal sahre Mammadu Saar  mo catal Tijjaani Aan ngal Tabital Pulaaku Farayse jogii hoolaare haa resndi ɗum gollal cukko hoyreejo to Korbey Eson. Mbele ɓuron faamde, oon ko Mammadu Amma Joobel, taan Alhajji Saabaydi Aminata Jeynaba Idi. Oon ko iwdi Kummba Elimaan Siree Njaak mo kaalaten oo.

Ndeen mi anndaano Murtuɗo, kono mi yiyii miñi makko ana wiyee Demmba Joob jeyanooɗo he goomu jaɓɓatoongu hoɓɓe. Min nduusaa haa fonngo maayo, min ndarii ngam waynondireede; tan haa duusatnooɓe ɓee tiwlii he maayo, min njuuwdi e maɓɓe haa les ɓuuɓri barkeewi ena takko fonngo worgo, bannge ñaamo laawol ngol.Ɓe mbyi ko ɗoo woni aadi duusondiral men. Peɗtu-mi beremrefol he barkeewi kii, ciftin-mi ɓe ɗoon konngol pulaar (so duuso lollii haaɗata ko he maayo), ngool konngol noon firtiima hannde he Mbaañ.

Hakkunde kiin barkeewi e fooftorde Elimaan Siree Njaak ndee ko hedde 600 meeteer. Nde njiyondir-mi e Ceerno Murtuɗo gadanol ñande 26/05/2000 to Ndakaaru, ngadii-mi fof ko siftorde aadi teddungal hakkunde am e Mbaañ Sammba. Seede ndeen ñalnde ko Aamadu Muktaar Caam, Boobo ngenndi, Ɓiyngel yumma, Aysata Sih, Abdul Katante e Abda Kudi e Maariyata Banna. Ngaal jiyondiral haawniima no feewi, ngati happu nguu hawritii  e puɗɗagol am winndude jime Pulaar. Miin puɗɗorii-mi binndugol jime pulaar ko wiyateende DIINE POLOTIK ena hawri e ñalnde 26/05/1983 to wuro am en Aañam Yeroyaaɓe. Ko adii jiyondiral am en, miɗo mawninatnoo ñalngu ngu, mi innira ɗum juulde jime he kala duuɓi 10. Ko ɗoon pellit-mi waɗtude juulde jime ndee ñalnde 26/05/ he kala hitaande wooda mo innir- mi ɗum e yontaaɓe aduna kaa.

Ceerno Murtuɗo waɗanii leñol ngol ko tiiɗi, kono ngol haɗaani mo wune e teddungal. Duuɓi o wirnii ɗi, alaa fof mo dillaani. Nde o feeñi, yimɓe kala mbeltiima. Nde o rafaa noppi, pelle pulaar kala ndariima he safaara makko. Nde o naati Farayse hitaande 2001, Fedde KAWTAL sosani mo ko goomu safaara : Sammba Cooyel Bah, Aliw Bah, Jaalo Sek e Katante leñol Kan. Fedde nde joganii mo nguura, hoɗorde, koltu, jolngo, safaara e geɗe keeriiɗe.

O safratonoo ko to wuro wiyateengo Tuur. Ko werlaa Sammba Cooyel, Aliw Bah e Kadiija Bookar min taƴiratnoo ɗeen jolɗe. Ɓesngu leñol ngol to Farayse e Itali e leyɗe godɗe mbaɗii heen jawɗeele e darnde tiiɗnde yanti e darnde ceerno e ballal Geno haa noppi ɗii cukkitii, o natti haaldireede binndi. Habii Jakariyaa Kontee mo Maqaama nde tawnoo ko ngenndiyaŋke, paamɗo darnde ndee heeranaaki tan worɓe kadi jeyaaɗo he ɓurɓe anndude holi Murtuɗo, nde o naati he leydi Farayse, o woor enɗam makko fof, o jippii galle njaatigo ceerno biyateeɗo Saydu Bah ngam jaggude Ceerno ko jiɗnaaɗo. Ɗuum hollii en so koɗo jippinii hono mum; oon jaasaani.

Murtuɗo ko dar-daro, ɓaleejo, jom semmbe, tedduɗo ƴiiƴam, baawɗo konngol, eeltanaaɗo tafngo gowlaali he ɗemngal pulaar. Ko o muñɗo tampere, jaawɗo kuɗol, mo yooɗaani junngo. Ko o jom daande toownde, laaɓtunde, diirnde.  ko o gorko tiiɗɗo, coftuɗo, jaawɗo laawaade mo mooftataa tikkere. Ko o baawɗo yano, moƴƴo ɓernde, keewɗo njalniika, keewɗo jaleeɗe, ganndo mbirniindi, cuusɗo reedu, belɗo hakkille,  jiɗɗo sukaaɓe, mawninɗo pinal, goongɗinɗo nafoore naalaŋkaagal, jaɓɗo ganndal mbirniindi to lekɗe e to binndi e fasinnaaji. ko o baawɗo firo, ceeɓɗo gite, celluɗo jaɓɓal, pamaro ɗoyngol, tampoowo mo woytotaako, karoowo he seeɗa ɗaanaaka. Ko cakalo, jaawɗo woowde, kaayanaaɗo njimri mo welaani daande, wiɗtoyaŋke, ganngo Aduna e leƴƴi mum. Ko o baara he ngonka leñol makko.

Ko o ganndo Pulaar to haala, binndi, coñce, jikkuuji e ganni. Ceerno ko jogiiɗo ganndal njuumri, kadi jiɗɗo ɗum. Ko o  jiɗɗo caakri e ruy, subaka fof o soodat jaaynde wiyateende “lo moonnd” o jannga ɗum, ha o waɗti innirde nde kacitaari. Ko o paamɗo nafoore kinɗe, o salii ɗe kuwtoree he mbaydi peccugol ɓiɓɓe leñol ngol. Kaŋko noon o jaggirnoo pulaagu ko hinnde, o goongɗini ko yoo leñol ngol innire Haal-pulaar en. Ndeen, yiyannde noon o hawraano ɗum e musidɓe makko heewɓe. Miin ko heen njeyanoo-mi. Ko ɗuum saabii omo heewnoo yanoraade mi (Ƴeewee hay Katante leñol no wayi wonde goral moƴƴal nii, nani waɗi peggal ɓuttal he feɗeendu mum ena winndi heen  Pullo). O jala haa gite makko ngadda gonɗi.  Ceerno ko malaaɗo ngam waawde haaldude e kala neɗɗo, keewɗo njurum haa yottii ndiwri: Omo heewnoo soodde gawri walla maaro o sarana pooli. Ko o beeɓɗo junngo, moƴƴirɗo ñamri, baawɗo haɓanaade miijo mum. Ko o jaawɗo faamde haara. Ko kaŋko yaajtini Fedde Kawtal hitaande 1981. Kaŋko naatni jaŋde Pulaar he Madiina gunaas. Omo jogodii e ceerno Aamadu tijjaani Bah mo Senegaal e aduna kala anndi darnde e yiɗde mum he Islaam e ɗemngal mum Pulaar. O huɓɓii duɗe keewɗe he leydi Muritani, Senegaal, Orop, Amerik e nokkuuje godɗe. Sammba Cooyel Bah meeɗii wiyde Ceerno, aan ko a nelaaɗo no heddiiɓe ɓee nii. Ceerno jaabii (Wooroo, ko woni ko tokara baaba suusi reedu!) O jali kadi haa o ɗojji. Murtuɗo dariima he leydi Senegaal haa laamu waɗani Pulaar seedanteeje keɓtinaaɗe he yonta Mammadu Ndooy. Murtuɗo wallii heewɓe haa njaɓanaa moolayru to Orop e Amerik. O artirii heewɓe he diine Islaam. O tawii mawɓe he galleeji mum en seernaaɓe o janngini ɗum en haa mbaawi winndude e janngude Pulaar. Ceerno Aamadu Sammba Ɓan mo Lelekon ko heen jeyaa.

(…)

Tawaaɓe duttagol ceerno ñalnde 11/06/2009 to Nuwaasoot e mooftegol makko ñalnde Mawnde 12/06/2009 to Mbaañ ɓee kabrii en won’de toɓo e ɓuuɓol mbaɗii heen haa yimɓe ɓee teskii ko ɗum yurmeende Geno nde o jaɓɓorii gooto he jiyaaɓe makko suɗnooɓe nguurndam e koɗdigal aduna. Ngaal teddungal ena haani, ngati ceerno Murtuɗo ko jom geɗal etee maama makko  Elimaan Siree Njaak ko waliiw Geno laaɓɗo wonnoo. Kala nde hokkere waɗi he falnde Mbaañ, yimɓe ɓee njaggatno gootel e taaniraaɓe makko ɓe ngana he daasde ɗum aɓe njima Baaynaa-baaynaa. Kala nde ɗuum waɗanoo, ko ngonɗam cukalel ngel e baade ɓuuɓɗe mbaɗdata adaa he lesdi jatti baaba leñol mo golle mum mettaani siimtude he kala nokku e kala yonta.

(…)

Nde ceerno wirnii leñol mum fotde duuɓi 6; mi winndii he makko yimre wiyateende LAAKNGAL MURTUƊO. Nde o feeñi, mbinndu-mi wiyateende MAJJUDE ƁURI MAAYDE nde min njiyondiri hitaande 2000, mbinndu-mi wiyateende GITE AM PEERDII YIYDE MURTUƊO. Nde o ari Farayse ngam safraade, mbinndu mi wiyateende JAMMA JUULDE. Ɗeen jime kala ko ceedatooɗe darnde makko he leñol ngol.

Mi duwaniima leñol ngol fof he ndee ustaare, teeŋti e Ceerno Kayyaa Joob, Mammadu Saar, Mammadu Aamadu Lih, musidɗo am, giɗo leñol ngol hono sokna Sala Maamuudu Jaaltaaɓe mo Mbaañ e joom galle mum Muusaa Elimaan Joob wonɓe Tuluus.

Ngenndiyaŋkooɓe tedduɓe, ngannden ndonu men he Murtuɗo ko rewindaade jaɓɓal makko e siynude miijooji makko ko adii nde tawoyten mo to guurɗo jaasah. Njokken golle, yoo Geno won Ballo.

Kuɗol Ibraahiima Umar Kan

Katante leñol, hoyreejo Tabital Pulaaku/Catal Tijjaani Aan to Farayse.