En ngardiino e daartol Ɓunndu Kummba, jatti Fadduɓe, diiri Girooɓe, bannaandu Buubu Maalik Sih haa e garal Fadduɓe e nder nokku oo. E ngolɗoo laawol, njokkanten banndiraaɓe ko no Girooɓe ngardi, ɓe tawi e nokku oo e no ngondiri e ɓeen.
1. Garal Girooɓe e Ɓunndu
2. Girooɓe Mawnde haa Seleŋ
En ngardiino e daartol Ɓunndu Kummba, jatti Fadduɓe, diiri Girooɓe, bannaandu Buubu Maalik Sih haa e garal Fadduɓe e nder nokku oo. E ngolɗoo laawol, njokkanten banndiraaɓe ko no Girooɓe ngardi, ɓe tawi e nokku oo e no ngondiri e ɓeen.
1. Garal Girooɓe e Ɓunndu
2. Girooɓe Mawnde haa Seleŋ
Nde Fadduɓe koɗi e leydi ndii fotde duuɓi capanɗe jeetati (80), Girooɓe ngari, ena ngummorii bannge Mali, to wiyetee Manndeŋ. Ɓeen ne ko ɓe laamotonooɓe ngonnoo toon. E dillere laamuuji Manndeŋ, kañumen ne, woodi e mumen ferɓe, ngari haa gaay e Ɓunndu. Adii arde ko biyeteeɗo Moodi Giro. Oon ko gorko ganndo wonnoo, ko jaambaaro kuɓɓuɗo e sahaa mum. Nde o feri Mandeŋ ndee o yettetenoo ko Berete, yettoode Giro ndee, o faggitii nde ko e Ɓunndu. Nde o naati leydi ndii, o jooɗinoo ko to wiyetenoo Girooɓe Mawnde, o yeñi ɗoon no feewi. Ngoon wuro heewiino faayiida hade maggo fusde. Ko kanngo ɓurnoo gure ɗee fof mawnude e diirde. E ooɗoo sahaa mo kaalaten ko ngo nattungo woodde kono nokku oo ena anndaa. Gure keewɗe koɗiino kono hannde oo ko ɗe nattuɗe woodde, teeŋti e gonnooɗe hakkunde wuro Seleŋ e Kaaƴe Ƴeew.
Nde Girooɓe Mawnde fusi, Moodi Giro e ɓesngu mum payti ko Seleŋ. Ɓe tawi ɗoon ko subalɓe geygeyɓe ena ngummorii Fuuta Tooro e nokku ɗo wiyetee Horndolde e nder diiwaan Damga Senegaal. Subalɓe ɓee mbismii ɓe, teddini ɓe, ndokki ɓe gardagol wuro walla mbiyen joom-wuraagaal wuro ngoo, kamɓe Girooɓe arɓe ɓee.
Tesko-ɗen wonde Seleŋ sosaa ko e hitaande 1450, caggal jibineede Annebi Iisaa. Adii daraade e nokku oo ko biyeteeɗo Makam Paate. O arnoo ƴeewde ko so tawii nokku oo ena jogori wonande ɓe ɓural e ɓamtaare. Makam Paate yahri ko to bannge ganndal ɓalewal paytungal e sifaaji koɗki. Ndeen o waali e nokku hee ngam ƴeewde sirlu mum, nde yahi haa jamma jenngi, Alla holli mo ɓure gonɗe e wuro ngoo. O fini, o habri koreeji makko ko o yiyi koo, o wiyi ɓe:
“Ndaw wuro aaɓngo! So en koɗii ɗoo maa dille men nane e jookli ɗii nay fof. Maa aduna aroy, maa on njiyru gite mon arsuko ndeeɗoo tufnde. Nayi keewɗi maa njar ɗoo tawi ɗi ngiiwrata ko sahaal (rewo), ɗi paya ɓaleeri (worgo). So ɗi ngiiwtii kadi ɓaleeri, ɗi njara ɗoo, ɗi njaha”.
Kono to bannge ciiñtugol, adii e nokku Seleŋ oo ko horndoldenaaj biyeteeɗo Sama, caggal nde Makam Paate holliti no tawri nokku oo. Nde Seleŋ siñtetenoo ndee, Maayel Fallemme ngel diwaano taabal. E oon sahaa kadi, gure ɓurnooɗe teskinde ko ɗeeɗoo: Debu sara Sendebu (Debuuji ko ɗiɗi: Debu Jaawɓe e Debu Fadduɓe), Sahre Fadduɓe, Tiyaabu, Gede, Godo e Ɓulel Ndiyaa. Ɗeeɗoo gure kecci garal Maalik Sih e Ɓunndu.
Adii wonde joom-wuro Seleŋ ko gorko biyeteeɗo Buubu Cukkiri Giro. O laamii ko hitaande wootere. O wiyi so wuro siñtaama yo rokke cukalel mbele ena yahra yeeso. O totti ngo baaɗiiko ena wiyee Hammadi Yeenee Giro. Lomtii oon ko biyeteeɗo Jula Hammadi Seydi Buubu. Lomtii Jula Hammadi ko Siley Hammadi Giro. Oon ne lomtii ɗum ko biyeteeɗo Eli Giro. Caggal oon, ko Moodi Giro jooɗtii e jappeere ɗo Seleŋ ɗoo. Biyeteeɗo Basiiru Hammadi Giro, taani mum Sammba Abdullaay Giro, gonɗo hannde joom-wuro Girooɓe oo, lomtiima fotde hitaande e feccere. Bookar Eli lollirɗo Bootay lomtiima fotde duuɓi 36. Nde oon ummii e jappeere, lomtii ɗum ko biyeteeɗo Hammadi Saada. Nde Hammadi Saada kadi yalti, lomtii mo ko Siree Jeli. Lomtii mo ko Haamiidu Bookar. Nde oon iwi, lomtii ɗum ko Siree Bookar. Oon noon ko ɗanniyanke, wonaa jooɗiiɗo. Ko ɗuum addani biyeteeɗo Hammadi Sammba Jallo halfineede lefol ngol tuggude e hitaande 2013 fayde ɗoo hannde ɗo ƴeftu-ɗen taariik oo (hitaande 2014).
Tesko-ɗen wonde wuro Seleŋ ngoo, mawniino, heewiino faayiida kono ngo fusi ko e hitaande 1933. Girooɓe, Siñcu Jooye, Wubbawol e huunde e galleeji Hootɓe (yetteteeɓe Hoot) to Beele njalti ko e maggo. E gure Ɓunndu, ena saɗi heen ngo nokkaani jeynge e Seleŋ, gila e laamɓe noon haa e yimɓe wellelɓe.
Won nii galleeji kadi perɗi e Ɓunndu, payi nokkuuji goɗɗi. So en ndokkii yeruuji, galle Sammba Jaraaf Soh, joom-wuro Njiimɓe, iwdi mum woni hannde ko e nder leydi Mali. Galle Salli Ummu, joom-wuro Sahre Fadduɓe, ɓesngu mum yiytoytee ko to wiyetee Seegeela, haa hannde e nder leydi Mali. Ɗiiɗoo ko galle teskinnooɗi e nder Ɓunndu, ko jiidaa e galleeji daayooji ngam abbaade durngol jawdi walla ɗi caɗeele nguura e nguurndam nawi.
b – Njonngu Girooɓe e Fadduɓe
Nde Girooɓe naati Ɓunndu, Fadduɓe ɓee mbismiima ɗumen, koɗdi e mumen koɗdigal moƴƴal haa njonngu tiiɗngu ari heen. Ngam tiiɗtinde nguun njonngu, ɓe ngoɗondirii geɗe keewɗe, deenaaɗe gila ndeen haa e ooɗoo ñalawma hannde. Hol no nguun njonngu ardunoo?
E wiyde maɓɓe njonngu nguu ardi:
” ko e paayondiral ɓiɓɓe hakkunde debbo paddo e debbo gireejo. Ɗuum waɗnoo ko saatu demminaare. Debbo paddo oo e debbo gireejo oo njahdunoo ko goocol haako leɗɗe ko wayi soromtomo walla nayko. Gooto e maɓɓe fof ena wammbi ɓinngel. Nde ɓe ngari haa e nokku ɗo woocetee ɗoo, ɓe mbaabti ɓiɓɓe maɓɓe, ɓe lelni ɗumen e les lekki ngooti. Ɓe ngoni e woocde haa ɓe ngoɗɗi e nder dunndu hee, henndu mawndu betti ɓe, ɓe ndogtani cukalon kon. Ɓe tawi ekon ngoya, ekon tallondira. Gooto e maɓɓe fof, yettii, sajjitii ɓinngel, ƴeewtaaki, fiyi e dow keeci, happani wuro. Nde faayre e fitina kuultunoo, gooto e maɓɓe fof sikkitii ɓiɗɗo mo nawi oo caggal nde muynini ɗum haa haari. Nde haala kaa yaltoyi e nder wuro ngoo, batu noddaa, mawɓe e sukaaɓe, fiɓnde njonngu fiɓaa hakkunde Girooɓe e Fadduɓe. Gila ndeen ko memi, memo ”.
Njaay Saydu Aamadu