Ko waɗi so leydi ena yiiloo, kuɓeeje e kaaƴe njanataa?
Ko adii fof, leydi so arii e taaraade naange, e leƴƴande fof ndi dogata ko 29km e feccere. Ɗum firti ko kala e waktu, e ndi doga 106 200 km. (Njaaweendi dogdu mayri e nder taarogol naange ko 106 200 km e kala waktu). Leydi so ena taaroo naange, yahrata ko yahdu feewndu. Ndi yahataa e ndi ɓeyda walla e ndi usta njaaweeki no Oto nii! Yahdu ndu ko wooturu, feewndu, wonaa no Oto nii! Ko ɗum waɗi alaa ko foti yande walla helde.
Ko waɗi so leydi ena yiiloo, kuɓeeje e kaaƴe njanataa?
Ko adii fof, leydi so arii e taaraade naange, e leƴƴande fof ndi dogata ko 29km e feccere. Ɗum firti ko kala e waktu, e ndi doga 106 200 km. (Njaaweendi dogdu mayri e nder taarogol naange ko 106 200 km e kala waktu). Leydi so ena taaroo naange, yahrata ko yahdu feewndu. Ndi yahataa e ndi ɓeyda walla e ndi usta njaaweeki no Oto nii! Yahdu ndu ko wooturu, feewndu, wonaa no Oto nii! Ko ɗum waɗi alaa ko foti yande walla helde.
Mi hokka on yeru: e nder laana ndiwoowa ndiwka, so a ka yaha yahdu feewndu ka yerɓaani, so neɗɗo ena yaha e nder makka, (e nder laana ka), wayata ɗum ko no yahata ko e dow leydi nii. So o jooɗiima e nder laana kaa, laana kaa dillaani, yerɓaani, ena yaha yahdu feewdu, o sikkata ko ka ndariika, tawi noon e nder waktu fof a ka yaha ko ɓuri 400 km! Neɗɗo waawataa tinde Leydi woni ko e yiilaade, woni ko e yahde. Sinno leydi yahat ena dartoo, ena usta walla ena ɓeyda njaaweeki, e kii njaaweeki potki 106 200 km e nder waktu, alaa fof ko darotoo hannde e dow mayri, wonaa kaaƴe wonaa leɗɗe. Ƴeewee tan Oto dogoowo 50 km e nder waktu, so o dartiima ɗoon e ɗoon tan jolɓe heen fof ko yeeso maɓɓoytoo! Saka noon oto dogoowo 100 km e waktu! Mi suusaa nii haalde ko fayti e leydi ndogoori 106 200 km e waktu!!
Hol ko addata dillugol leydi?
Ko fayti e ngal ɗo naamndal, naamndaaɗo o ɓuraani naamndiiɗo o heen ganndal no feewi, sabu mi wonaa fannuyanke ko fayti e ɗuum. Kolleten ɗoo tan ko hakke ko nganndu-ɗen heen.
Leydi waɗi ko paɗe-paɗe. To hakkunde Leydi to, woni toon ko aaludere leydi. Toon noon ena wuli sanne; nguleeki maa yah haa 10 000 degere (e ɓetagol wulɓuuɓndi). E nder aaludere nde, woni toon ko no annama kaaƴe e jamɗe e geɗe goɗɗe kaynaaɗe. Dow aaludere nde woni toon ko faɗo woɗngo, e nder mum ena woodi lobbuli tawa “mboofoondi” leydi ndi (ko mbiyaten kaaƴe kaynaaɗe ko) ena naati heen. Ena wiyee, hono duƴƴe ena mbaɗa e ɗii lobbuli baɗɗi kaaƴe kaynaaɗe. No ɗum fattirta nii, ena saaboo dillugol leydi.
Ko ɓuri yaajde, hon wiyooɓe dillugol Leydi fawii ko e dillugol paɗe leydi: duunde Afrika ndee fawii ko e annama dinndeere nii; diindeere nde ena yaha (hay so nde yahrata ko seesa) etee nde fayi ko bannge rewo, fayde Oorop (leyɗeele tuubakooɓe). Ɗeen leyɗeele ne ngoni ko e dow dinndeere woɗnde. Jooni noon ena wiyee, hono dinndeere Afrika ndee, e jahgol mum fayde rewo, ko ko sakkii dinndeere Orop ndee. Ko ɗum waɗi, ɗoo dinndeeje ɗe taastondirata ɗoo, e nder taastondiral ngal, leyɗeele gonɗe ɗoon ɗe, ngonata ko e yerɓude. Ɗum ko diiwaan geec hakkunde Orop e Afrika, hono diiwaan Alaseri/Maruk, Itali fayi Yugoslaawi haa Turki e Iraan. Dinndeeje goɗɗe ena ngoodi to Sappoŋ e Amerik.
Jaaawol naamnde Ceerno Aan. Naamnde ɗe ko ɗiɗi.
– Gadanal ngal ko nii lelorii:
No tagofeere nde tagorii nii, mbele ko noon Asamaan oo tagorii? Kammu (asamaan), ko njiyaten ñalawma ena bulɗa e dow koye men koo, e ganndal weeyo, ko weeyo tan. Etee, so en njiyii eɗum bulɗa, waɗi noon weeyo men ngo, ko henndu weeyo ngo sarata caafe naange ɗe bang-yoo-bang, haa mbaydi ndii bulɗa e gite men. Ko bulɗata ko fawii tan ko e caafe naange ɗee e golle henndu weeyo ngoo. Ko ɗum waɗi so hiirii, walla subaka, asamaan oo heewi ko wojjude seeɗa. Sinno neɗɗo wonnoo ko e dow lewru walla e dow tagofeere Meerkuur, asamaan bulɗirtaa ɗum, sabu e dow ɗee tagopeeje ɗiɗi, henndu alaa toon.
Geɗel ɗiɗaɓel ngel, ko njiyaten cikken asamaan ko ko ñippii e leydi koo, ɗum fuuntat gite tan! Sabu aan musiɗɗo Ceerno Aan to Suwoyraat, ɗo ngon-ɗaa ɗoo, a yiyataa wuro Sehilbaabi, a yiyataa Kahayɗi, a yiyataa Jowol, sabu majje woɗɗude ma. Ɗo ngon-ɗaa ɗoo, asamaan o wayata e maa ko ko jippii e leydi hakkunde ma e gure ɗee. Sinno ko noon, gure Kahayɗi e Sehilbaabi e Jowol keedtantu maa ko ootoo bannge e asamaan!
Yeru goɗɗo, so neɗɗo jolii e laana ndiyam haa woɗɗoyii e nder geec, haa nattii yiyde ŋore geec ɗee, asamaan wayata e gite makko koko ñippii e ndiyam hakkunde makko e ŋore geec ɗee nii, o sikkata asamaan o ko ko hippii e dow makko banngeeji ɗii fof (bannge-yoo-bannge) no horde hippirta cofel nii. Ndeen noon Nuwaasoot, walla Ndakaaru e Nuwaadibu mbayanta mo ngoni ko ootoo bannge e asmaan nii. Oɗon nganndi e ɗii yeruuji, gure ɗe kaalɗen ɗee fof ngonaani ootoo bannge e asaman!
Yeru goɗɗo, so en ndaarii Lewru jamma, cikkatten ko ndu takkiindu e asamaan walla ko ndu seŋiindu heen. Ameriknaaɓe yahnooɓe to lewru to, so ndaarii leydi cikkata leydi takkii ko e asamaan. Etee, nde ɓe ngoni to lewru nde, ɓe njiyatnoo leydi ko ena fuɗa, haa ɓooya ɓe mbiya leydi ‘arii leydi e hoyre’, haa ɓooya ɓe njiya leydi ena muta (no njiyraten naange e lewru ena mbaɗa nii).
– Naamndal ɗiɗaɓal ngal ko nii lelorii:
Mate koode ko tagopeeje no leydi nii, walla no naange nii walla no lewru nii ? Kala ko ɗelñata e dow asamaan (e nder kammu) so wonaa kay lewru, walla naange, walla pooye laaɗe diwooje, neɗɗo tampintaa hoyre mum nii, wiyata tan ko hoodere (en kaaliino ɗum e deftere nde). Wonaa enen fulɓe tan mbiyata ɗum noon, leƴƴi goɗɗi ɗii ne ko noon mbiyata. Kono e nder ganndal koode, “wonaa ko furɗi fof muuɗee”, wonaa ko ɗelñata jemma fof woni hoodere (hooyre).
E nder ganndal koode, hoodere ko tagoore werlotoonde caafe gulɗe, hokkoore caafe gulɗe. Ko ɗum waɗi Naange ko hoodere, limtidtee ko e koode. Naange ko hoodere ɓurnde fof ɓadtaade en (149 600 000 Km). Sinno koode ɗe njiyaten e kammu ɗe ena ɓadtinoo en, no naange nge wayi e gite men hannde nii, ko noon koode ɗe mbayatnoo e gite men. Tagoodi hoodere, ko no tagoodi naange nii wayi. Ko jeyngol ɓurngol wulde! Koode noon ena ceerta nguleeki (heen ena ɓura walla jaasa naange wulde), ena seerta mawneeki (ena ɓura wala jaasa naange mawnude).
Naange men nge, (walla hoodere ɓurnde fof ɓadtaade en, nde nginnir-ɗen ɗum “Naange” nde) taarotoo ɗum ko tagopeeje ɗe kaalno-ɗen ɗee.
Tagofeere noon, ko tagoodi keɓoori caafe, ko tagoodi ndi hokkaataa caafe kono ko kokkateendi caafe gulɗe.
Leydi ko tagofeere, heɓata nguleeki ko ummoraade to naange.
Tagopeeje goɗɗe ɗee, tagorii ko no leydi nii, tawetee toon ko ceene, kaaƴe, caɗli e tule, ena waawi tawa geɗe goɗɗe ena toon, tawa ngalaa gaay e leydi, walla geɗe ngona gay e leydi, tawa ngalaa toon. Ɗum ko Alla anndi. Tagopeeje satonaange ɗee, no Leydi nii, keɓata caafe ko ummoraade e Naange.
Jamma noon, so en ndaarii asamaan oo e gite men ɓole, en mbaawataa seerndude tagopeeje men kokkaaɗe caafe haa mbaɗti ɗelñude, e koode kokkooje caafe ɗelñooje, mbiyen noon “mburu fof ko fariñ” (fof ko koode)!
Hol ko saabii ɗuum? Saabii ɗuum ko koode ɗee, kañum en ɗelñat, nuldat caafe, njiyen ɗe e nder niɓɓere; tagopeeje ɗeene, keɓata ko caafe naange, ngona e jalbude, mbaɗa pooye, njalba e dow asamaan.
Lewru jooni, waɗata en yiyde ɗum jamma, (walla lewlewal ngal ndu hokkata en jamma ngal), ko caafe naange caabii ɗum : caafe naange ɗe njanat e lewru ndu, kayru ne ndu jalba, ndu waɗana en lewlewal. Oɗon nganndi neɗɗo ena waawi daraade e naange tawa ena jogii daarorgal, o huccina ngal e naange haa caafe ɗee njana e maggal, o huccina caafal janngal e daarorgal ngal e mbeelu huɓeere. Gonɗo e nder mbeelu huɓeere nde wiyata ko caafal janowal e makko ngal ummii ko e daarorgal ngal, kono eɗen nganndi ko caafal piltinangal, gummingal to naange, asli maggal ko naange (sabu jamma niɓɓo daarorgal waawataa yeeynaade!)
Ko hono nii ɗum wayi, hay so noon, so goonga, ɓanldu lewru tagoraaki no daarorgal nii. (Ko ɗum nii waɗi, ndu waawaa filtinde caafal ngal fof haa laaɓa no daarorgal nii).
Yeru goɗɗo kadi : naange ngee leernirta tagopeeje ɗee e lewru nduu (walla lebbi ɗii) ko nii : no neɗɗo wonirta ootoo bannge e huɓeere nii, poosa fooyre (poosa “lammpa”) e neɗɗo goɗɗo gonnɗo dow huɓeere; oogaay bannge e nder mbeelu huɓeere ndee, neɗɗo tataɓo ena heen darii, o yiyataa lammpa kaa, kono omo yiya neɗɗo gonɗo dow huɓeere ndee. Hono noon njiyraten lewru ena jaba jamma, tawi jalbinta ɗum ko naange nge en njiyataa ngee.
Ina jokki
